Varia

Cytadela Warszawska

Na terenie warszawskiego Żoliborza, na wysokiej skarpie znajduje się niezwykłe miejsce zapisane ciemnymi kartami w historii Polski – Cytadela Warszawska.

Cytadela Warszawska
Brama Żoliborska (zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego)

Tereny, na których znajdują się zabudowania dzisiejszej Cytadeli Warszawskiej, w średniowieczu należały do dawnej wsi Pólkowo, będącej wówczas własnością książąt mazowieckich. Po inkorporacji Mazowsza w 1529 roku wieś Pólkowo stała się własnością królewską. Część jej gruntów, położona między rzekami Drną i Bełczącą, została przekazana szpitalowi Świętego Ducha, prowadzonemu przez mieszczan.

W XVI wieku na północ od tego obszaru powstał folwark Fawory, a na południu, na Łysej Górze, usytuowano szubienicę, obok której zbudowano kaplicę i cmentarz. Z czasem ziemie Pólkowa przeszły w ręce prywatne i kościelne.

W 1725 roku Stanisław Poniatowski, dowódca Gwardii Pieszej Koronnej, przeznaczył ten teren pod budowę koszar. Wzniesiono siedem drewnianych pawilonów, a po pożarze w 1744 roku zastąpiono je budynkami murowanymi według projektu Jana Zygmunta Deybla. W połowie XVIII wieku zakon pijarów rozpoczął na sąsiednich gruntach budowę letniej rezydencji dla Collegium Nobilium.

W 1832 roku, po upadku powstania listopadowego, na rozkaz cara Mikołaja I na terenach dawnego folwarku Fawory i konwiktu pijarów rozpoczęto budowę Cytadeli Aleksandrowskiej (Александровская цитадель), będącej narzędziem kontroli nad Warszawą. Twierdza powstała według projektu gen. mjr. Iwana Dehna, inspirowanego cytadelą antwerpską.

Obiekt zajmował 36 ha i miał plan pięcioboku przylegającego do skarpy wiślanej. Cytadela była klasycznym umocnieniem bastionowym, wyposażonym w bastiony, półbastiony, fosę suchą z kaponierami i mur Carnota, zachowany częściowo do dziś. W 1835 roku na prawym brzegu Wisły zbudowano fort Śliwickiego, pełniący funkcję przedmościa.

Cytadela Warszawska
Kaponiera pierwszego bastionu (zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego)

W pracach budowlanych uczestniczyło do 2000 robotników dziennie, głównie żołnierzy i chłopów sprowadzanych z Rosji. Dla realizacji inwestycji wyburzono 76 domów, przejęto ponad 64 tys. posesji i wysiedlono ok. 15 tys. mieszkańców.

W dniu 4 maja 1834 roku odbyło się uroczyste otwarcie Cytadeli Warszawskiej. W jej murach umieszczono Komisję Śledczą przy Naczelnym Dowódcy Armii Czynnej i Naczelniku Królestwa Polskiego – centralny organ represji politycznych. W latach 1834–1835 na terenie twierdzy wzniesiono cerkiew św. Aleksandra Newskiego. Prace modernizacyjne trwały z przerwami do 1874 roku, a ich łączny koszt wyniósł 11 milionów rubli (około 8,5 tony złota), pożyczonych bez zwrotu z budżetu miasta Warszawy i Banku Polskiego. Obciążyło to finanse Królestwa Kongresowego i stanowiło formę represji po powstaniu listopadowym.

W czasie pokoju garnizon liczył około 5 tys. żołnierzy, natomiast w okresie powstania styczniowego w 1863 roku wzrósł do 16 tys. Cytadela była systematycznie dozbrajana – w 1837 roku posiadała 217 dział, w 1843 – 247, a w 1863 roku już 555, obejmując zasięgiem całe Stare i Nowe Miasto. Wokół twierdzy zbudowano 104 kazamaty więzienne dla blisko 3000 osób.

Cytadela stała się miejscem kaźni wielu bojowników o niepodległość, w tym Romualda Traugutta, Stanisława Kunickiego i Stefana Aleksandra Okrzei. Symboliczne groby straconych znajdują się na cmentarzu przy Bramie Straceń.

Cytadela Warszawska nigdy nie pełniła istotnej funkcji obronnej. Jej charakter wskazuje raczej na rolę narzędzia kontroli społecznej. Dowodzą tego m.in. brak dalekonośnej artylerii, ograniczone możliwości magazynowania amunicji oraz charakterystyczne konstrukcje kaponier – pokrytych jedynie blachą, bez warstwy maskującej z ziemi (zachowała się jedna z nich).

Cytadela Warszawsks
X Pawilon (zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego)

W celu zwiększenia walorów obronnych w latach 50. i 60. XIX wieku do Cytadeli dobudowano pięć fortów wysuniętych (Siergieja, Gieorgija, Pawła, Aleksieja i Władimira) oraz Baterię Nadbrzeżną nad Wisłą. Najstarsze z nich to ceglane działobitnie otoczone fosą, późniejsze miały formę lunet – umocnień ziemnych z otwartą szyją. Część źródeł sugeruje, że wszystkie forty połączono z Cytadelą tunelami (poternami), czego dowodzą zachowane odcinki m.in. przy Forcie Gieorgija i wokół Fortu Władimira.

Po zajęciu Cytadeli przez Niemców w 1915 roku, w kazamatach między III i IV Bastionem zainstalowano radiostację „Telefunken” o mocy 4 kW. Po odzyskaniu niepodległości została przejęta przez Polaków. To z niej 16 listopada 1918 roku nadano depeszę Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego o powstaniu niepodległego państwa polskiego. W trakcie Bitwy Warszawskiej w sierpniu 1920 roku radiostacja przez 36 godzin zagłuszała sygnał sowiecki, nadając tekst Nowego Testamentu. Funkcjonowała do 1925 roku jako Centralna Stacja Telegraficzna „WAR”, a przed 1935 rokiem została zdemontowana.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Cytadelę Warszawską przejęło Wojsko Polskie, które stacjonowało tam do września 1939 roku. Na mocy rozkazu z 7 kwietnia 1919 roku jej komendantem został płk Stanisław Szurig.

Wczesnym przedpołudniem, 13 października 1923 roku doszło do eksplozji magazynu amunicji na terenie cytadeli. W jej wyniku zginęło 28 osób, a ponad 40 zostało ciężko rannych. O współudział w zdarzeniu oskarżono dwóch oficerów – Walerego Bagińskiego i Antoniego Wieczorkiewicza – wcześniej aresztowanych pod zarzutem działalności komunistycznej. Skazani na karę śmierci, zostali ostatecznie ułaskawieni i osadzeni. Planowano ich wymianę na obywateli polskich przetrzymywanych w ZSRR, jednak do wymiany nie doszło – obaj zostali zastrzeleni podczas transportu przez konwojenta Józefa Muraszkę.

Zniszczona prochownia
Zniszczona prochownia na Cytadeli (fot. W. Rokosz, źródło: Polona.pl)

W okresie międzywojennym, w związku z rozbudową Żoliborza, rozebrano trzy z siedmiu fortów otaczających cytadelę. W czasie powstania warszawskiego obiekt stanowił przeszkodę w połączeniu oddziałów AK na Żoliborzu i Starym Mieście.

Po zakończeniu II wojny światowej w 1945 roku Cytadela Warszawska pełniła funkcję siedziby Dowództwa Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Obecnie część jej terenu nadal zajmuje Wojsko Polskie – funkcjonują tam Dowództwo Wojsk Lądowych oraz 3. Batalion Zabezpieczenia, w którego skład wchodzi Kompania Reprezentacyjna Wojsk Lądowych.

W okresie powojennym wyburzono dwie z trzech kaponier twierdzy. W 1950 roku wokół kompleksu założono park (obecnie Park Fosa i Stoki Cytadeli) z nieistniejącym obecnie pomnikiem-mauzoleum upamiętniającym W. Hibnera, W. Kniewskiego i H. Rutkowskiego. Obecnie na terenie Cytadeli mieszczą się: Muzeum Wojska Polskiego, Muzeum Historii Polski, Muzeum Katyńskie oraz Muzeum X Pawilonu.

Fot. tyt.: zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego

Jeśli podoba się Wam to, co czytacie – wesprzyjcie wirtualną kawą.

Postaw mi kawę na buycoffee.to