Wzniesienie drewniano-ziemnego grodu książęcego, usytuowanego na lewobrzeżnej skarpie wiślanej u ujścia rzeczki Kamionki, związane jest z założeniem pod koniec XIII wieku miasta Warszawy. Ich powstanie przypisuje się księciu Bolesławowi II, któremu udało się zjednoczyć całe Mazowsze.
W pierwszej połowie XIV wieku pierwotny gród przekształcił się w ośrodek władzy książąt mazowieckich. W czasach księcia Trojdena I został siedzibą kasztelana warszawskiego oraz jedną z rezydencji władcy. Po 1349 roku, za panowania księcia Kazimierza I, gród warszawski stał się siedzibą książęcą. Rozpoczęto wówczas stopniową przebudowę drewniano-ziemnego założenia na murowany zamek. W linii wałów wzniesiono obronno-mieszkalną Wieżę Wielką (łac. Turris Magna).
Zapewne po osunięciu się skarpy wskutek powodzi, książę Janusz I Starszy włączył w latach 80. pozostały obszar grodu w obręb wznoszonych murów miejskich i wybudował w pobliżu Bramy Dworzan pierwszą murowaną rezydencję tzw. Kamienicę (łac. Lapidea).
Po zabezpieczeniu tzw. Tamą skarpy zamkowej i wzniesieniu całego obwodu murów miejskich, ks. Janusz I Starszy przystąpił do rozbudowy swej warszawskiej siedziby. Najważniejszą inwestycją było wzniesienie około 1410 roku nowej okazałej rezydencji tzw. Dworu Wielkiego (łac. Curia Maior). Od strony miasta wybudowano niewielki murowany budynek sądu ziemskiego warszawskiego zwany Szopą.
W 1426 roku w warszawskiej rezydencji książęcej gościł po raz pierwszy król polski — Władysław Jagiełło. Do końca XV wieku w północnej części obszaru dworskiego, koło Kanonii powstał zespół budynków mieszkalnych zwany Dworem Mniejszym (łac. Curia Minor).
W 1526 roku, po bezpotomnej śmierci księcia mazowieckiego Janusza III, Mazowsze włączono do Królestwa Polskiego. Przybyły po raz pierwszy do Warszawy król Zygmunt Stary przyjął przysięgę sejmu mazowieckiego i objął w posiadanie Zamek. Stale rezydowali w nim namiestnik królewski i starosta warszawski. W 1529 roku w Zamku po raz pierwszy obradował sejm walny.
Po śmierci Zygmunta Starego w 1548 roku, do swych mazowieckich dóbr wdowich przeniosła się królowa Bona. Wraz z córkami zamieszkała w Dworze Mniejszym Zamku. Po wyjeździe królowej do Włoch w 1556 roku, zaczął bywać w Warszawie i zwoływać tu sejmy król Zygmunt August. Jednocześnie z rozpoczęciem prac nad unią polsko-litewską w 1563 roku podjęto decyzję o rozbudowie Zamku. Rozpoczęto ją jednak dopiero w 1569 roku. Mocą uchwały unijnego sejmu lubelskiego warszawski zamek został wybrany na miejsce zgromadzeń sejmu Rzeczypospolitej.
Rozbudowa Zamku realizowana według projektu architekta Giovanniego Battisty Quadro objęła przebudowę Domu Wielkiego na gmach mieszczący wnętrza sejmowe, wzniesienie nowej rezydencji tzw. Nowego Domu Królewskiego. Rozbudowano także rezydencję Anny Jagiellonki w Dworze Mniejszym.
Niemal od początku panowania króla Zygmunta III Wazy Warszawa z racji swego dogodnego położenia były miejscem dłuższych pobytów dworu królewskiego. Tutaj Zygmunt III podejmował wyprawy do Szwecji. Zwoływał także na obrady sejm, na które musiał dojeżdżać z Krakowa. W tych okolicznościach władca podjął decyzję o przeniesieniu na stałe swojego dworu do Warszawy oraz o rozbudowie zamku.
Projekt rozbudowy zamku zakładał wzniesienie reprezentacyjnego pięciobocznego gmachu z wewnętrznym dziedzińcem. Zasadnicze roboty budowlane i adaptacyjne starych budynków przeprowadziła w latach 1600–1606 ekipa murarsko-kamieniarska Giacoppa Rodondo. Kierował on także dalszymi pracami wykończeniowymi aż do roku 1613.
Od 1605 roku po kolejnej przebudowie wnętrz Domu Wielkiego ponownie w zamku zaczął obradować sejm. Na jesieni 1611 roku do warszawskiego zamku przeniosła się cała rodzina królewska wraz z dworem.
Dalsze prace wykończeniowe realizował w latach 1614–1619 sprowadzony z Rzymu architekt Matteo Castelli. Powstała wówczas monumentalna fasada zachodnia zamku z wieżą i wieżyczkami narożnymi.
Kolejne inwestycje przeprowadził król Władysław IV. Pracami kierowali nadworni architekci Constante Tencalla, Giovanni Battista Gisleni, Agostino Locci. Fasadę wschodnią wzbogaciły arkadowa galeria i mieszcząca nowy gabinet królewski Wieża Altana oraz pałacyk królewicza Karola Ferdynanda Wazy. Dziedziniec przedni zyskał reprezentacyjną Bramę Świętojańską. Wnętrza skrzydła południowego wzbogaciły się o sale i urządzenia teatru dworskiego, a apartament królewski o reprezentacyjny Pokój Marmurowy.
Okres „potopu” szwedzkiego i okupacje Warszawy przez wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie, spowodowały grabież dewastację zamkowych wnętrz. Szwedzi wywieźli znaczną część zgromadzonych zbiorów artystycznych oraz stałe elementy wyposażenia zamkowych wnętrz. Po powrocie z wygnania do Warszawy Jan Kazimierz był zmuszony zamieszkać w podmiejskim pałacu „Villa Regia”. Stosunkowo szybko jednak przeprowadzono zasadniczą odbudowę zamkowych wnętrz i przywrócono jego funkcje rezydencyjne i publiczne. W lecie 1658 roku odbył się w Zamku pierwszy po przerwie sejm.
Król Michał Korybut Wiśniowiecki początkowo rezydował w Zamku Ujazdowskim. Dopiero po ponownym urządzeniu wnętrz i ślubie z księżniczką Eleonorą Austriacką w 1670 roku, zamieszkał na zamku.
Panujący w latach 1674–1696 Jan III Sobieski rezydował głównie w Wilanowie, a do Warszawy przyjeżdżał głównie z okazji sejmów. W zamku przeprowadzono jednak szereg inwestycji. Powiększono apartament królewski, Pokoje Królewiczowskie przekształcono na apartament rodzinny najstarszego syna, Jakuba Sobieskiego. Przed 1679 rokiem Izbę Poselską przeniesiono z przyziemia Domu Wielkiego na pierwsze piętro narożnika południowo-zachodniego Zamku. Izba Senatorska otrzymała nowy stiukowy wystrój ściany z tronem i marmurową podłogę. W ten sposób zamek wyodrębniono dwie sfery: królewską mieszkalną (północną i wschodnią) oraz publiczną – sejmową i administracyjną (południową i zachodnią).
Po elekcji króla Augusta II zamek zaczął podupadać. Władca zlecił w 1698 roku opracowanie projektu przebudowy rezydencji, zrealizowany w 1700 roku przez Johanna Friedricha Karchera. 25 maja 1702 roku zamek został zajęty przez Szwedów, którzy urządzili w nim szpital na 500 łóżek, a w Sali Poselskiej i pokojach ministrów – stajnie. W 1704 roku zamek został odbity przez wojska polskie, jednak wkrótce ponownie przeszedł w ręce wojsk szwedzkich. W 1707, na mocy traktatu pokojowego między Augustem II i Karolem XII, do Warszawy weszły sprzymierzone wojska rosyjskie, a na zamku zamieszkał car Piotr I Wielki. Po dwóch miesiącach siły rosyjskie wycofały się z Warszawy, grabiąc dzieła sztuki, m.in. ważne dla nich dzieła „Zdobycie Smoleńska” i „Złożenie hołdu Zygmuntowi III przez carów Szujskich”. W dniu 31 maja 1732 roku na zamku wybuchł pożar, który zniszczył elewację zachodnią oraz część Wieży Zygmuntowskiej.
Kolejny projekt przebudowy zamku królewskiego powstał po wstąpieniu na tron polski Augusta III w 1733 roki. Nowe plany przewidywały m.in. przebudowę od strony Wisły fasady zamku w stylu rokoko, a także części północno-wschodniej, gdzie zamierzano dobudować trzy dwupiętrowe ryzality. W latach 1739–1752 przebudowano fasadę od strony Wisły w stylu saskiego baroku wg projektu Carla Friedricha Pöppelmanna.
Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego Zamek Królewski przeżywał okres największej świetności. Kwoty łożone ze skarbu koronnego i prywatnej szkatuły królewskiej pozwoliły na przekształcenie „prastarej siedziby królów polskich” w reprezentacyjną rezydencję królewską.
W okresie panowania Stanisława Augusta powstało jedenaście projektów generalnej przebudowy zamku Jednak problemy finansowe władcy monarchy i sytuacja polityczna państwa sprawiły, że nie doczekały się realizacji. W rezultacie poprzestano na odbudowie skrzydła południowego Zamku, uszkodzonego w trakcie pożaru 12 marca 1767 roku.
Gruntowne zmiany przeprowadzono jednak w zamkowych wnętrzach, obejmujące reprezentacyjne apartamenty: Wielki i Królewski. Przebudowano Pokój Marmurowy, Pokój Sypialny, urządzono Pokój Audiencjonalny, Salę Prospektową i Kaplicę.
W latach 1780-1784 wzniesiono gmach Biblioteki Królewskiej według projektu Merliniego, który nadał jej klasycystyczną formę. W jej wnętrzu zgromadzono liczący ponad 16 tys. tomów księgozbiór królewski.
W Sali Senatorskiej podczas sesji w dniu 3 maja 1791 roku Sejm Wielki uchwalił Ustawę Rządową, uroczyście zaprzysiężoną przez Stanisława Augusta. Chwilę później uczestnicy sesji sejmowej przeszli do kolegiaty św. Jana, gdzie powtórzyli akt przysięgi i odśpiewali hymn Te Deum.
W grudniu 1806 roku oraz w styczniu 1807 roku na zamku przebywał cesarz Napoleon Bonaparte. Tutaj podjął decyzję o utworzeniu Księstwa Warszawskiego, którym miał rządzić saski władca Fryderyk August I, rezydujący na Zamku Królewskim.
W latach 1818–1821 po wschodniej stronie Zamku powstały Arkady Kubickiego tworzące szeroki taras wzdłuż fasady saskiej.
W 1836 roku Zamek Królewski stał się siedzibą namiestnika carskiego Iwana Paskiewicza, który zlecił wykonanie projektu nowych elewacji i fasad architektowi Ludwikowi Corio. Jego opracowanie nie zyskało jednak akceptacji władz, a Corio wykonał kolejny projekt, nawiązujący do rozwiązań Kubickiego. Ostatecznie przebudowano wszystkie elewacje w stylu neoklasycystycznym, a Elewacja Saska została pozostawiona bez zmian.
Po śmierci Paskiewicza kolejni carscy namiestnicy rezydowali w Pokoju Podkomorzego, a rosyjscy urzędnicy zajmowali pomieszczenia skrzydeł zachodniego i północnego. W Sali Sejmowej oraz w Bibliotece stacjonowały oddziały wojska.
Po powstaniu styczniowym w 1863 roku armia rosyjska zniszczyła całkowicie ogród królewski (zamieniony na plac musztry), wznosząc kilka baraków z przeznaczeniem na stajnię i koszary kozackie.
W latach 1915–1918 na Zamku Królewskim rezydował generał-gubernator Hans Hartwig von Beseler. W jego obecności w Sali Kolumnowej ogłoszono Akt 5 listopada (odczytał go w języku polskim Bogdan Hutten-Czapski).
W latach 1915–1939 na Zamku prowadzono prace restauracyjne, które zostały przyspieszone po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku. W latach 20. pracami konserwatorskimi i rekonstrukcją Zamku Królewskiego kierował architekt i konserwator Kazimierz Skórewicz. W latach 1924–1925 w trzypokojowym mieszkaniu na drugim piętrze Zamku mieszkał pisarz Stefan Żeromski. Od 1926 Zamek Królewski pełnił funkcję rezydencji Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku w wyniku niemieckiego bombardowania Zamek Królewski spłonął. Po zajęciu Warszawy przez wojska niemieckie rozpoczęła się planowa grabież dzieł sztuki z obiektu. Adolf Hitler 4 października 1939 roku w Berlinie wydał rozkaz wysadzenia Zamku Królewskiego w powietrze. Od listopada 1939 roku do połowy stycznia 1940 roku ekipy niemieckich saperów nawierciły otwory na dynamit, jednak ostateczne zniszczenie obiektu nastąpiło w czasie powstania warszawskiego. Po zniszczeniach z 1944 roku zachowały się tylko piwnice, dolna partia Wieży Grodzkiej, budynek Biblioteki Królewskiej i Arkady Kubickiego. 2 lipca 1949 roku Sejm Ustawodawczy jednogłośnie podjął uchwałę o odbudowie Zamku Królewskiego. Nie miała ona jednak szans na realizację z uwagi na ograniczenia finansowe i priorytety, jakie ustaliły władze komunistyczne.
W 1971 roku na wniosek Edwarda Gierka Biuro Polityczne KC PZPR podjęło decyzję o rekonstrukcji Zamku. Zgodnie z postulatem Stanisława Lorentza prace były finansowane głównie ze składek społecznych. Odbudowę zamku zakończono 31 sierpnia 1980 roku i przekazano go społeczeństwu.
Il. tyt.: A. F. Dietrich, źródło: Polona.pl
