Trudno jednoznacznie określić początki bierzgłowskiej osady. Pomimo przeprowadzonych badań archeologicznych, nie można jednoznacznie stwierdzić, czy przed przybyciem Zakonu Krzyżackiego na ziemię chełmińską istniało na tym terenie jakieś grodzisko. Tradycja łączy powstanie w tym miejscu osady z grodem założonym przez pruskiego rycerza Pipina, zdobytym przez Krzyżaków w 1236 roku.
Budowę murowanego założenia obronnego rozpoczęto około 1260 roku. Wkrótce po jej rozpoczęciu, bo już w 1263 roku było oblegane przez Litwinów pod wodzą Trojnata. W 1270 roku zamek bierzgłowski stał się siedzibą komtura Arnolda Kropfa, który kontynuował jego dalszą rozbudowę. W 1277 roku warownia była ponownie oblegana, tym razem przez Jaćwingów pod wodzą Skomanda i Dywana.
Pod koniec XIV wieku, w związku z rozwojem pobliskiego zamku w Toruniu, bierzgłowska warownia straciła na znaczeniu. Chociaż formalnie była siedzibą konwentu do 1415 roku, to jej rola spadła do funkcji umocnionego folwarku bez jakiegokolwiek znaczenia.
Po przegranej przez Krzyżaków bitwie pod Grunwaldem w lipcu 1410 roku zamek został zdobyty przez wojska polsko-litewskie, jednak już w październiku tego roku powrócił pod panowanie Zakonu. W trakcie kolejnego konfliktu polsko-krzyżackiego w 1414 roku, tzw. wojny „głodowej”, został poważnie uszkodzony (szczególnie przedzamcze).
W czerwcu 1415 roku komturia bierzgłowska została zlikwidowana, a zamek wraz z okolicznymi wsiami włączono do pobliskiej komturii toruńskiej. Od tego roku w zamku rozpoczął urzędowanie krzyżacki prokurator, a funkcja warowni sprowadziła się do roli umocnionego folwarku bez znaczenia obronnego. Świadczą o tym wizytacje zamków przeprowadzonych w latach 1442 i 1445, w których bierzgłowska warownia została pominięta.
Po wybuchu powstania antykrzyżackiego, w lutym 1454 roku zamek został opanowany przez wojska Związku Pruskiego. Po klęsce chojnickiej z rozkazu króla Kazimierza Jagiellończyka, w obawie przed odzyskaniem warowni przez Zakon, rozpoczęto rozbiórkę zamkowych zabudowań.
Po zawarciu II pokoju toruńskiego w 1466 roku warownia stała się własnością królewską. W 1474 roku rajcy toruńscy uzyskali zgodę króla na wykupienie zamku z rąk Jerzego Czigenhalza, któremu został wcześniej nadany za zasługi wojenne. W 1520 roku bierzgłowski zamek stał się przedmiotem kolejnej transakcji, w wyniku której król Zygmunt Stary przekazał go (z prawem dziedziczenia) miastu Toruń w zamian za zamek w Świeciu. Pomimo uchwalenia w 1657 roku przez sejm egzekucji dóbr królewskich, licznych zatargów i ostatecznie spłaceniu 7500 złotych polskich warownia była własnością Torunia do 1840 roku.
W XVI wieku liczne pożary spowodowały znaczne zniszczenia zabudowań zamkowych, z których warownia już się nie podniosła i pod koniec XVII stulecia była określana jako kompletna ruina. W 1724 roku zamek był w tak złym stanie, że nie nadawał się do zamieszkania, a jego dzierżawca mieszkał w budynku wzniesionym na terenie międzymurza. Do dalszych zniszczeń przyczyniły się walki konfederatów barskich z mieszczanami toruńskimi (wspieranymi przez wojska rosyjskie) w 1768 roku. Po kolejnym pożarze w 1782 roku nie podejmowano już żadnych działań celem jego odbudowy. Dopiero w 1860 roku z inicjatywy nowego właściciela odbudowano skrzydło południowo-zachodnie i częściowo wieżę bramną.
Na początku XX wieku bierzgłowski zamek przeszedł w ręce rządu pruskiego, z którego inicjatywy w 1911 roku rozpoczęto prace rekonstrukcyjne budowli według wskazówek Conrada Steinbrechta, znanego historyka sztuki i restauratora zamku w Malborku.
W 1929 roku krzyżacka warownia przeszła w ręce Kurii Biskupiej Diecezji Chełmińskiej, która podjęła dalsze prace przy odbudowie zamku na dom rekolekcyjny. W 1936 roku odbudowano skrzydło zachodnie, odnowiono refektarz oraz zrekonstruowano kapitularz (w którym urządzono kaplicę).
Podczas II wojny światowej w zabudowaniach zamkowych mieścił się ośrodek szkoleniowy partii hitlerowskiej. Po wojnie znacjonalizowany przez władze zamek został zaadaptowany na Państwowy Dom Opieki Społecznej. Na początku lat 90. XX wieku po utworzeniu diecezji toruńskiej przekazano go na własność Kurii tej diecezji. Po przeprowadzonym remoncie od 2001 roku dawny zamek krzyżacki jest siedzibą Diecezjalnego Centrum Kultury.
Fot. tyt.: zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
Jeśli podoba się Wam to, co czytacie – wesprzyjcie wirtualną kawą.
