Pierwsza wzmianka o grodzie w Raciborzu może pochodzić z około 845 roku i zostać powiązana z tzw. Geografem Bawarskim, który wspomina o plemieniu Gołężyców zamieszkujących dorzecze Górnej Odry i posiadających pięć grodów – jednym z nich mógł być Racibórz. Istnieje również hipoteza, że w tym miejscu mogła znajdować się legendarna stolica Kwadów – Eburium. Około 1000 roku istniała tu już przygraniczna warownia, która po 1038 roku, wraz z całym Śląskiem, przeszła pod panowanie Czech. Pierwsza pewna wzmianka o grodzie pochodzi z *Kroniki Galla Anonima*, gdzie opisywany jest jako kasztelańska twierdza przygraniczna należąca do Morawian, zdobyta bez walki przez rycerzy Bolesława Krzywoustego. Racibórz odgrywał wówczas istotną rolę w systemie obronnym pogranicza polsko-czeskiego. Z tego względu jego powstanie częściej wiązane jest z budową twierdz granicznych w okresie konfliktu Piastów i Przemyślidów (XI–XII w.), niż z osadnictwem plemiennym Gołężyców.
Od końca XI wieku do początku XIV wieku zamek w Raciborzu pozostawał pod panowaniem Piastów. Od 1172 roku pełnił funkcję siedziby książęcej, a do I połowy XIV wieku rezydował tu kasztelan. Następnie, aż do 1743 roku, zamek był siedzibą starosty raciborskiego okręgu zamkowego. W 1146 roku na zamku przebywał Władysław II Wygnaniec, a w 1172 roku Mieszko Laskonogi uczynił z Raciborza stolicę swojego księstwa. Jego rządy zapoczątkowały okres świetności grodu.
Za panowania Mieszka Laskonogiego, około 1200 roku, na raciborskim zamku działała mennica wybijająca brakteaty, a także powstała romańska kaplica, uznawana za najstarsze miejsce chrystianizacji ziemi raciborskiej. Po śmierci brata i bratanka w 1201 roku Mieszko objął władzę w Opolu, tworząc księstwo opolsko-raciborskie ze stolicą w Raciborzu, co potwierdza jego tytulatura (m.in. *dux Ratibor*).
Po śmierci Mieszka w 1211 roku władzę przejął jego syn Kazimierz, który przeniósł centrum księstwa do Opola. Przed 1217 rokiem lokował lewobrzeżny Racibórz na prawie flamandzkim. Po jego śmierci władzę sprawowali regenci: Henryk Brodaty, a następnie wdowa, księżna Wiola.
Około 1238 roku rządy objął młody Mieszko Otyły, często przebywający w Raciborzu, o czym świadczy liczba wystawionych tam dokumentów. Zamek był silnie ufortyfikowany – otoczony wałem drewniano-ziemnym i naturalnymi przeszkodami wodnymi. Obrona przed atakiem Mongołów w styczniu 1241 roku zakończyła się sukcesem, a dla upamiętnienia tego wydarzenia Mieszko kazał wykonać kamienną głowę mongolskiego wodza, dziś przechowywaną w raciborskim muzeum.
W 1246 roku władzę przejął książę Władysław, który również rezydował w Raciborzu. W 1249 roku gród został oblężony przez wojska biskupa ołomunieckiego Brunona z Schauenburga w odwecie za najazd na ziemię opawską. Choć zamek pozostał niezdobyty, miasto zostało spalone, a książę zmuszony do zapłaty 3 tysięcy grzywien srebra.
Po śmierci księcia Władysława zamek raciborski przeszedł w ręce jego najmłodszego syna, Przemysława. Za jego panowania warownia została przebudowana – wzniesiono murowane budowle, w tym kaplicę zamkową. W latach 1285–1287 na zamku przebywał biskup wrocławski Tomasz II, uchodzący przed konfliktem z księciem Henrykiem IV Probusem. W dowód wdzięczności za udzieloną gościnę, w 1288 roku ufundował on przy kaplicy kolegiatę.
Na przełomie XIII i XIV wieku zamek uzyskał formę gotycką – drewniana palisada została zastąpiona kamiennym murem z basztami. Badania archeologiczne datują pierwsze ceglane zabudowania na II połowę XIII wieku. Około 1290 roku książę Przemysław zlecił budowę gotyckiej kaplicy pw. św. Tomasza Becketa.
Okres największego rozwoju zamku przypada na rządy Przemysława i jego syna Leszka. Otaczająca go osada rybaków, młynarzy i rzemieślników dała początek przyszłej gminie Ostróg. W 1306 roku, po śmierci Przemysława, wspominany jest nadworny lekarz, magister Jan. Władzę w dzielnicy raciborskiej objął wówczas Leszek raciborski.
Po śmierci księcia raciborskiego Leszka w 1336 roku, zamek przeszedł pod panowanie Przemyślidów opawskich, konkretnie Mikołaja II. Stało się tak na mocy hołdu lennego złożonego przez Leszka królowi Czech Janowi Luksemburskiemu w 1327 roku oraz z powodu wygaśnięcia linii Piastów raciborskich (Leszek i jego żona Agnieszka nie mieli potomstwa). Przejęcie władzy przez Przemyślidów wsparł lokalny patrycjat. W okresie tym urząd kasztelana został zniesiony, a funkcję dowódcy grodu pełnili m.in. Jeszko oraz Leks/Leksza. Po 1343 roku urząd ten przestał być wzmiankowany. Od około 1383 roku władzę na zamku sprawował starosta okręgowy, nadzorujący raciborski okręg zamkowy – urząd ten istniał do 1743 roku.
Pod panowaniem Przemyślidów znaczenie Raciborza spadło, a terytorium księstwa uległo zmniejszeniu. W 1416 roku kolegiatę przeniesiono do kościoła Wniebowzięcia NMP. Od XVI wieku zamek przeszedł pod zwierzchność królów Czech, a następnie rodów szlacheckich. Po śmierci księcia Walentyna władzę przejął książę opolski Jan II Dobry, a po jego zgonie w 1532 roku księstwo trafiło do króla Czech, Ferdynanda Habsburga. W tym samym roku wzmiankowano browar przy zamku.
Krótko potem zamek został oddany w zastaw margrabiemu Jerzemu Hohenzollernowi za dług 200 tys. guldenów wobec dworu praskiego. W latach 1532–1533 odbudował on zniszczone zabudowania i promował luteranizm. Dochody z Raciborza przeznaczył na budowę zamku Ratibor pod Norymbergą. Po spłacie długu zamek powrócił do Habsburgów, którzy przekazywali księstwo różnym rodom.
Pierwszą właścicielką z nadania cesarskiego została Izabela Jagiellonka, córka Zygmunta Starego i Bony Sforzy, która otrzymała księstwo opolsko-raciborskie w zamian za rezygnację z praw do tronu węgierskiego. W 1556 roku zrezygnowała z dóbr śląskich i powróciła na Węgry.
W okresie 1532–1645 księstwo opolsko-raciborskie przechodziło częste zmiany właścicieli – w ciągu niecałych 120 lat miało ich aż ośmiu. Od 1558 roku pozostawało pod bezpośrednią kontrolą cesarzy, którzy przekazywali zamek w zarząd administratorom lub zastawiali go w zamian za pożyczki.
W 1564 roku cesarz przekazał zamek rodowi Oppersdorffów jako zastaw za 60 000 guldenów. W tym czasie księstwo obejmowało ponad 20 wsi, a starosta zamkowy uzyskiwał roczny dochód 3705 talarów, głównie z folwarków na Ocicach i Miedoni. Wśród jego obowiązków było utrzymanie zamkowej służby oraz duchowieństwa.
W 1574 roku pożar Raciborza uniemożliwił miastu wykupienie dóbr zamkowych, które w 1575 roku przeszły w ręce wierzycieli. W ramach rekompensaty cesarz przekazał miastu część wsi Studzienna.
Zamek odgrywał też rolę rezydencji – w 1587 roku nocował tam arcyksiążę Maksymilian Habsburg. Na początku XVII wieku część dóbr została sprzedana prywatnym właścicielom. W 1604 roku zamek przeszedł w ręce baronów Baltazara i Jerzego von Mettich jako zastaw za 116 000 talarów, a po dopłacie 28 000 talarów – na własność. Przeprowadzili oni odbudowę zamku i renowację kaplicy.
Kolejnymi właścicielami byli m.in. Jerzy Hohenzollern, Jan Zygmunt Batory i Bethlen Gábor. W 1628 roku cesarz Ferdynand II wykupił dobra za 130 000 guldenów, lecz oficjalne przejęcie nastąpiło dopiero w 1631 roku. W 1637 roku zamek spłonął; jego odbudowę powierzono włoskim mistrzom. Przebudowano wówczas skrzydła północno-wschodnie i południowo-wschodnie, a wieża bramna zyskała barokową formę.
Od 1642 roku zamek ponownie znalazł się w rękach Oppersdorffów, w wyniku spłaty zobowiązań wobec cesarza i rodu Lichtensteinów. W 1645 roku księstwo zostało zastawione dynastii Wazów. W 1656 roku król Jan Kazimierz mianował hrabiego Franciszka Euzebiusza von Oppersdorff starostą księstw raciborskiego i opolskiego – w dowód wdzięczności za udzielenie mu schronienia podczas potopu szwedzkiego. Po 1666 roku księstwo wróciło pod panowanie Habsburgów, lecz hrabia pozostał starostą do śmierci w 1691 roku. W kolejnych latach zamek przechodził w ręce rodów Sobeck, Schlabrendorff, Wlczek i Reuss von Plauen.
W 1670 roku zamek i miasto odwiedziła cesarzowa Eleonora, podróżująca do Częstochowy na ślub córki z królem Polski Michałem Korybutem Wiśniowieckim. Przejazd przez Śląsk nadzorował książę brzeski Christian, wyznaczony przez starostę raciborskiego, hrabiego Franciszka Euzebiusza von Oppersdorffa. Na cesarzową oczekiwały znaczne zapasy żywności, w tym dziczyzna, austriackie i węgierskie wina oraz bogaty wybór słodyczy, którego lista liczyła cztery strony. W drodze powrotnej, według zapowiedzi z 23 lutego, cesarzowa ponownie zatrzymała się w mieście, tym razem na rynku.
24 sierpnia 1683 roku w zamku należącym do Oppersdorffa gościł król Jan III Sobieski, zmierzający pod Wiedeń. Towarzyszyło mu około 3000 żołnierzy. Poczęstunek dla monarchy sfinansowano ze środków cesarskich, by nie narazić się Habsburgom. Po wspólnej grze w lombra król udał się do obozu między Pietrowicami Wielkimi a Pietraszynem. Mieszkańcy Raciborza przez cały dzień obserwowali przemarsz wojsk przez most na Odrze.
Po przejęciu zamku przez kolejnych właścicieli, jego stan zaczął się pogarszać. W 1712 roku Franciszek Euzebiusz II von Oppersdorff wystawił posiadłość na sprzedaż z powodu braku potomka i zobowiązań wobec sióstr. Za 134 000 talarów zamek nabył baron Karol Henryk von Sobeck i Rauthen. Po jego śmierci w 1743 roku majątek przeszedł na jego potomków. W 1742 roku Racibórz odwiedził król Prus Fryderyk II, lecz nie zatrzymał się na zamku, co mogło świadczyć o jego złym stanie technicznym.
W 1776 roku Jan Nepomucen von Sobeck sprzedał zamek hrabiemu Ludwikowi Fryderykowi von Schlabrendorfowi za 355 000 talarów. Nowy właściciel wykorzystał majątek w celach spekulacyjnych, wycinając lasy dębowe na eksport drewna. W 1780 roku zamek przeszedł w ręce Macieja von Wilczka i jego żony Doroty, a w 1788 roku został sprzedany hrabiemu Henrykowi XLIII Reußowi. Trzy lata później, w 1791 roku, majątek nabył skarb państwa pruskiego.
W 1799 roku skarb dokonał zamiany zamku raciborskiego na twierdzę Koźle, należącą do hrabiego von Plettenberga-Wittema. Transakcja była korzystna dla hrabiego – wartość twierdzy oszacowano na 400 000, a zamku na 600 000 talarów. Wkrótce przekształcił on nowy majątek w lenno.
Do 1805 roku właścicielem zamku w Raciborzu był hrabia von Plettenberg-Wittem. Następnie posiadłość przeszła w ręce pruskiego ministra Wilhelma Ludwika Jerzego, księcia zu Sayn-Wittgenstein, który działał jako pośrednik dla elektora von Hessen-Kassel. Królestwo Prus, jako państwo protestanckie, nie chciało bezpośrednio zawierać umowy z katolickim księciem, stąd wykorzystano pośrednictwo. Ostatecznie, 1 lipca 1812 roku, majątek został sprzedany elektorowi za 627 751 talarów i 1 grosz.
W okresie wojen napoleońskich w zamku funkcjonował szpital polowy, w którym od lutego do maja 1808 roku zmarło sześciu francuskich żołnierzy. Dzięki staraniom elektora, 6 czerwca 1817 roku raciborskie dobra uzyskały status udzielnego księstwa, zwolnionego z danin. Do 1819 roku obejmowało ono 65 wsi, 30 folwarków i zamieszkiwane było przez 18 720 osób. Elektor odwiedził Racibórz tylko raz, 3 lipca 1819 roku, zatrzymując się jednak w mieście z powodu złego stanu zamku.
W 1820 roku, w ramach rekompensaty za utracone majątki w wyniku zmian terytorialnych, księstwo przekazano landgrafowi Wiktorowi Amadeuszowi von Hessen-Rothenburg, który 2 września wraz z żoną Elizą z Hohenlohe-Langenburg przybył do Raciborza. Władze miejskie uhonorowały ich obywatelstwem. 27 września landgraf utworzył komorę zarządzającą majątkiem, a w 1821 roku uzyskał od króla pruskiego edykt, który podnosił status dóbr do rangi pośrednio zawisłego księstwa (Mediatherzogtum) z prawem głosu w landtagu śląskim.
Ze względu na zły stan zamku, landgraf zamieszkał w dawnej siedzibie cystersów w Rudach. Po jego bezpotomnej śmierci w 1834 roku, zgodnie z testamentem, księstwo Racibórz oraz dobra Corvey, sośnicowskie i zębowickie trafiły do Wiktora Maurycego von Hohenlohe-Schillingsfürst, siostrzeńca jego żony. Drugi siostrzeniec, Klodwig Karol Wiktor, otrzymał inne dobra i dochody z Corvey.
Od lat 30. XIX wieku do 1945 roku zamek znajdował się w rękach rodu Hohenlohe-Schillingsfürst. W zamku mieszkali urzędnicy, a obok niego w 1846 roku wzniesiono siedzibę książęcej kamery według projektu inspektora Linkego. Pierwszym zarządcą był Fryderyk Wilhelm Lange, a po jego śmierci w 1853 roku funkcję tę przejął Gustaw Adolf von Wiese-Kaiserswaldau. W 1840 roku Wiktor Maurycy uzyskał tytuł Herzog von Ratibor, którym posługiwał się do końca życia.
19 stycznia 1858 roku pożar, który wybuchł w zamkowym browarze, zniszczył południowe skrzydło budowli. Zostało ono rozebrane, a na miejscu skrzydeł północnego i częściowo zachodniego wzniesiono nowy browar. Kamień węgielny pod nową budowlę położono 10 czerwca 1858 roku. Przebudowano także część zachodnią, gdzie powstała słodownia i wozownia. Kaplica zyskała gotycką elewację frontową oraz nowe wyposażenie, w tym obraz św. Tomasza Becketa. Odbudową kierowali Juliusz Starcke i mistrz ciesielski Robert Raschdorf. Browar oddano do użytku 8 października 1859 roku.
W 1871 roku, w wyniku pruskiej reformy administracyjnej, utworzono obszar dworski Ostróg, obejmujący również zamek. Po śmierci księcia Wiktora w 1893 roku właścicielem został jego syn, Wiktor Amadeusz II. W 1902 roku nazwę obszaru zmieniono na Racibórz-Zamek, który w 1927 roku został włączony do miasta.
Po śmierci Wiktora II w 1923 roku zamek odziedziczył Wiktor III, który zginął w 1939 roku. Ostatnim księciem był Franciszek I Albrecht von Ratibor, który nie odziedziczył już zamku – od 1945 roku obiekt przeszedł na własność państwa polskiego. II wojna światowa nie spowodowała znacznych zniszczeń.
Po wojnie w zamku mieściło się archiwum, mieszkania i reaktywowany browar. Od lat 50. XX wieku rozpoczął się proces degradacji – spłonął budynek mieszkalny, zniszczono wyposażenie kaplicy, rozebrano wozownię i krużganki. W latach 60. przeprowadzono badania archeologiczne, które ujawniły ślady drewnianej zabudowy z XII wieku. Od lat 90. XX wieku prowadzona jest stopniowa renowacja zamku.
Fot. tyt.: zbiory Archiwum Cyfrowego
no images were found
Jeśli podoba się Wam to, co czytacie – wesprzyjcie wirtualną kawą.
