Na początku 1228 roku na Mazowsze przybyło dwóch rycerzy krzyżackich z niewielkim oddziałem knechtów, mający zasiedlić pustoszoną przez Prusów ziemię chełmińską. Wiosną 1230 roku dołączył do nich niewielki oddział pięciu rycerzy i kilkudziesięciu knechtów dowodzonych przez Hermana von Balka. Latem tego roku osiedlili się oni w otrzymanym od księcia mazowieckiego Konrada I gródku położonym na lewym brzegu Wisły, który nazwali Vogelsang. Już w następnym roku Krzyżacy przeprawili się na prawy brzeg rzeki, gdzie zorganizowali niewielki przyczółek.
Wskutek powtarzających się powodzi umocnienie zwane „wieżą na dębie” ulegało ciągłym podtopieniom. W związku z tym Krzyżacy przenieśli się około 10 km w górę rzeki, w miejsce zniszczonego przez Prusów słowiańskiego grodu Postolsk. Powstało tu drewniano-ziemne założenie, które przed 1241 rokiem fragmentarycznie wzmocniono kamiennym murem. Było jedną z nielicznych warowni krzyżackich, które nie zostało zdobyte podczas I powstania pruskiego. Pierwszym znanym komturem toruńskim był Rabe, wzmiankowany w 1251 roku. W tym czasie była już zaawansowana budowa murowanego zamku, która z przerwami trwała do 1. połowy XV wieku.
Położony między Starym i Nowym Toruniem zespół obronny składał się z zamku właściwego oraz dwóch przedzamczy (górnego i dolnego). Z trzech stron opływał go uregulowany strumień zwany Bachą, a od południa płynęła Wisła.
Zamek właściwy założony na planie podkowy zajmował powierzchnię 2300 m2 i posiadał wewnętrzną zabudowę umiejscowioną wzdłuż muru obwodowego. Główne skrzydło mieszkalne wzniesiono przy kurtynie południowej na planie prostokąta o wymiarach 53 x 12 m. Była to jednotraktowa budowla, której piwnice i parter pełniły funkcje gospodarcze, natomiast na piętrze mieściły się pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne. Od wschodu ulokowano dwunawową kaplicę p.w. św. Krzyża nakrytą sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na dwóch kolumnach i trójdzielnych służkach. Sąsiadował z nią podobnie przesklepiony refektarz i dormitorium. Drugie piętro oraz strych pełniły funkcje spichrzów i magazynów. Krótkie skrzydło wschodnie miało zapewne dwie kondygnacje, a jego centralną część zajmował kapitularz. W północnej części dziedzińca znajdowała się wolno stojąca wieża obronna (bergfried) o wysokości około 40 m i średnicy około 10 m. Od strony wschodniej usytuowany był dansker w formie ufortyfikowanej wieży z przepustem rzecznym. Został on połączony krytym gankiem (wspartym na dwóch arkadach) ze skrzydłem wschodnim, ponad murem obwodowym.
Wjazd na dziedziniec zamku właściwego prowadził z przedzamcza górnego przez bramę usytuowaną od strony Starego Miasta. Na jego terenie znajdowały się zabudowania gospodarcze (m.in. piekarnia, karwan, browar, kuźnie, wozownie itp.). Od zachodu do warowni przylegało przedzamcze dolne, na którym funkcjonowały m.in. warsztaty oraz sąsiadujący z danskerem młyn zamkowy.
Po bitwie pod Grunwaldem w lipcu 1410 roku Toruń został bez walki zajęty przez wojska polskie. Pieczę nad miastem i zamkiem król Władysław Jagiełło powierzył Wincentemu z Granowa, kasztelanowi nakielskiemu. Po zawarciu traktatu pokojowego w lutym 1411 roku zamek wraz z miastem powrócił pod panowanie Zakonu.
W 1420 roku część zabudowań zamkowych spłonęła, jednakże pomimo przeprowadzonego remontu warownia zaczęła podupadać.
W 1422 roku, po zakończeniu wojny „golubskiej”, Zakon Krzyżacki był zmuszony m.in. do rozebrania zamku w Małej Nieszawce. W związku z tym zwiększono załogę toruńskiej warowni, dla której wzniesiono dodatkowe budynki mieszkalne oraz zabudowano krużganki.
7 lutego 1454 roku Toruń wystąpił zbrojnie przeciwko Zakonowi, dając tym samym sygnał do rozpoczęcia powstania. Już następnego dnia zamek został zdobyty przez mieszczan toruńskich. Decyzją Rady Miasta Torunia (wbrew stanowisku Związku Pruskiego) został zburzony, żeby nie można było osadzić w nim załogi królewskiej. Ocalał tylko młyn, szpital, częściowo zburzony dansker oraz fragmenty murów. W ruinach zamku urządzono wysypisko śmieci.
Po zburzeniu warowni jej teren włączono w obręb miasta. W 2. połowie XV wieku na przedzamczu usypano wał ziemny z fosą, w którego narożu wzniesiono Dwór Bractwa św. Jerzego (tzw. Dwór Mieszczański). W latach 1600-1612, wykorzystując część zamkowych murów, wzniesiono wał ziemny o kształcie trójbocznego bastionu. W tym okresie dansker przebudowano na prochownię.
Pod koniec XVIII wieku na przedzamczu górnym wzniesiono barokowy dworek (tzw. generałówkę), w którym w okresie międzywojennym mieszkał generał Wiktor Thommeé, późniejszy dowódca obrony Twierdzy Modlin podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku.
Na przełomie XIX i XX wieku na terenie zamku miały miejsce kolejne prace budowlane. Przebudowano wówczas Dwór Mieszczański oraz w części północnej dawnego przedzamcza górnego wzniesiono szpital. Z kolei część młyna zamkowego przebudowano na dom czynszowy.
W XX wieku zapomnianym zamkiem zainteresowali się archeolodzy i konserwatorzy. W latach 1958-1966 przeprowadzono na jego terenie gruntowne badania archeologiczne i konserwatorskie, podczas których odsłonięto fragmenty murów i piwnic.
Obecnie toruńska warownia udostępniona jest w formie trwałej ruiny. Na jej terenie organizowane są festiwale, happeningi i imprezy masowe. Od 2007 roku gospodarzem obiektu jest Centrum Kultury „Zamek Krzyżacki”.
Fot. tyt.: zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
Jeśli podoba się Wam to, co czytacie – wesprzyjcie wirtualną kawą.
