W miejscowości Brzeżany na niewielkim płaskowyżu znajduje się jeden z największych i najstarszych zamków Ziem Ruskich Korony.
Początki Brzeżan sięgają 1530 roku, kiedy to założył je Mikołaj Sieniawski, późniejszy wojewoda ruski i hetman wielki koronny. W tym też okresie na płaskowyżu otoczonym wodami rzeki Złota Lipa rozpoczął budowę renesansowego zamku.
Zamek, wznoszony od połowy XVI wieku do drugiej połowy XVII wieku, posiada w swojej architekturze zarówno cechy renesansowe, jak i barokowe.
Warownię wzniesiono na planie nieregularnego pięcioboku z trzema ciężkimi, o grubych murach basztami. Półkolista basteja od południa osłaniała wjazd usytuowany w głównym budynku pałacowym. Druga basteja została wzniesiona w narożniku północno-wschodnim, a od strony północno-zachodniej wzniesiono pięcioboczną basztę flankującą kurtynę północną fortecy, załamującą się w połowie pod kątem prostym. Baszty, wieża i basteje posiadały po kilka kondygnacji i rozwinięty system strzelnic.
W południowej części założenia znajdował się budynek pałacowy, zwieńczony attyką z fryzem arkadowym o strzelnicach kluczowych. W przyziemiu znajduje się renesansowy portal z herbami Sieniawskich i tablicą erekcyjną. Przy pałacu wzniesiono renesansowo-barokowy kościół zamkowy. Pozostałe skrzydła zamku posiadały krużganki otwarte na dziedziniec i były dwu- lub trzykondygnacyjne, wzniesione w XVII wieku. Wnętrza zamku posiadały bogaty wystrój rzeźbiarski, z marmurowymi i piaskowcowymi portalami.
W latach 1648, 1665 i 1667 zamek oparł się oddziałom kozackim. W późniejszych latach omijały go oddziały tureckie i tatarskie. Przed 1675 rokiem z inicjatywy Mikołaja Hieronima Sieniawskiego, hetmana polnego koronnego, zamek otoczono czworobokiem fortyfikacji ziemnych typu nowoholenderskiego z czterema bastionami.
Po śmierci w 1776 roku ostatniego z Sieniawskich Adama Mikołaja Brzeżany przeszły na własność Czartoryskich. Stało się to za sprawą małżeństwa Zofii, córki Adama z Augustem Czartoryskim. Później właścicielami zamku byli Lubomirscy i Potoccy.
W 1772 roku Brzeżany znalazły się w zaborze austriackim. Zlikwidowano wówczas bastionowe fortyfikacje oraz część zamku zamieniono na koszary. Austriacy nakazali właścicielowi zamku Aleksandrowi Potockiemu obniżenie bastei oraz rozebranie górnych kondygnacji pięciobocznej baszty.
W połowie XIX wieku w zamku istniał browar. Pozostałe budynki były zajęte na koszary i magazyny, dopełniając ich zniszczenia. W 1861 roku Stanisław Potocki (1824-1887) podjął pewne prace remontowe, a w 1876 roku zlecił restaurację kościoła Leonardowi Marconiemu.
W latach 1916-1917, podczas I wojny światowej, zamek został częściowo uszkodzony na skutek ostrzału artyleryjskiego. W 1920 roku, w obawie przed bolszewikami, do Krakowa wywieziono sarkofagi Sieniawskich, przeniesione później do zamku w Pieskowej Skale. Po wojnie Jakub Ksawery Potocki ofiarował zamek Wojsku Polskiemu, którego dowództwo postanowiło go odbudować według stanu z 1775 roku. Do 1939 roku zdołano wykonać jedynie część prac zabezpieczających.
Po zniszczeniach z okresu II wojny światowej zamek został pozbawiony dachów i stropów. Obecnie z zamku zachowane są tylko niektóre mury pałacu z bramą, mury kościoła zamkowego, dolne kondygnacje baszty i bastei.
Fot. tyt.: zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
Jeśli podoba się Wam to, co czytacie – wesprzyjcie wirtualną kawą.
