W południowo-zachodniej części miasta Żółkiew znajduje się dawna siedziba hetmana Stanisława Żółkiewskiego oraz rodu Sobieskich.
W XIV wieku pojawiają się pierwsze wzmianki o miejscowości Winniki, należącej do rodziny Wysockich. Pod koniec XVI wieku umierający Andrzej Wysocki zapisał je Stanisławowi Żółkiewskiemu, wojewodzie bełskiemu. Jego syn, również Stanisław (1547-1620), hetman wielki koronny, rozpoczął budowę zamku oraz starania o nadanie praw miejskich i zmianę nazwy na Żółkiew.
Założenie zamkowe wzniesiono w latach 1594-1610 najprawdopodobniej według projektu Pawła Szczęśliwego, natomiast kamieniarkę opracowali Paweł Rzymianin i Ambroży Przychylny. Jego budowę nadzorowała żona hetmana, Regina. Zamek został założony na planie kwadratu o boku około 100 m, z czterema czworobocznymi wieżami w narożach (z których zachowały się tylko trzy). Wjazd do zamku od strony miasta prowadził przez czteropiętrową wieżę z bramą zdobioną herbem Lubicz oraz tablicą fundacyjną. Wewnątrz murów znajdowały się cztery dwutraktowe budynki połączone gankami bojowymi z wieżami. Głównym pałacem był budynek znajdujący się na wprost bramy. Drzwi i okna miały profilowane obramienia kamienne, a nad nimi widniały łacińskie sentencje. Zamek łączył się z fortyfikacjami miasta, a do jego wschodniej i północnej wieży przylegały odcinki miejskich murów obronnych z dwiema bramami. W 1606 roku za zamkiem założono zwierzyniec.
Dzięki małżeństwu Zofii Żółkiewskiej zamek znalazł się w rękach Jana Daniłowicza, który odziedziczyła ich córka Zofia Teofila. Po jej ślubie z Jakubem Sobieskim, kasztelanem krakowskim, zamek znalazł się w rękach rodziny Sobieskich.
W 1661 roku Żółkiew otrzymał Jan Sobieski, późniejszy król Polski. Z jego inicjatywy zamek został przebudowany na barokową rezydencję. Prace były prowadzone w latach 1685-1694 pod kierunkiem m.in. Piotra Bebera. Wnętrza, nowe galerie i portyk kolumnowy z dwubiegowymi schodami zaprojektował prawdopodobnie Augustyn Locci (1686-1688). Od strony ogrodu wzniesiono także dwie przybudówki z loggiami.
W 1740 roku zamek w Żółkwi kupił Michał Radziwiłł zwany Rybeńko, hetman wielki litewski, który zlecił wykonać kolejną przebudowę. Prace budowlane prowadzono początkowo pod kierunkiem Aleksandra von Berg, a następnie Antoniego Castello. Odbudowano spalone wieże, wzniesiono pomarańczarnię oraz oficynę. Wnętrza przebudowano w stylu rokoko, rozbudowano krużganki tak, że ciągnęły się na dwóch piętrach wzdłuż całego boku naprzeciw wjazdu.
Po I rozbiorze Polski w 1772 roku Żółkiew znalazła się w zaborze austriackim. W 1787 roku zamek został sprzedany na licytacji Adamowi Józefowiczowi-Hlebnickiemu. W połowie XIX wieku ówczesny właściciel Artur Głogowski rozebrał część zabudowań zamkowych, m.in. kaplicę wraz z sąsiadującą z nią wieżą, krużganki i wielkie schody. Skrzydło północno-wschodnie zamku przeszło na własność rządu, natomiast pozostałe w 1890 roku nabyły władze miasta. Na początku XX wieku zaadaptowano wnętrza zamkowe na potrzeby m.in. administracji i gimnazjum.
W czasie I wojny światowej na skutek pożaru wznieconego przez Rosjan zamek w Żółkwi został poważnie zniszczony. W okresie II Rzeczypospolitej w dobudowanych pomieszczeniach zespołu zamkowego mieściły się m.in. urzędy i więzienie. Od września 1939 roku zamek zajmowała Armia Czerwona, która urządziła w nim mieszkania i więzienie. W czerwcu 1941 roku NKWD rozstrzelało trzydziestu czterech więźniów. W latach 70. XX wieku podjęto kolejne prace restauratorskie, kontynuowane po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę.
Fot. tyt.: zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
Jeśli podoba się Wam to, co czytacie – wesprzyjcie wirtualną kawą.
