Historia Łańcuta nierozerwalnie łączy się losami rodów Pileckich, Stadnickich, Lubomirskich i Potockich. W średniowieczu na wzgórzu Łysa Góra istniał gród obronny, będący zalążkiem dzisiejszego miasta. Po zajęciu ziemi przemyskiej przez króla Kazimierza Wielkiego w latach 1340-1349, władca nadał Łysą Górę wraz z przyległymi włościami wojewodzie sandomierskiemu Ottonowi z Pilczy herbu Topór, który wzniósł tu drewniany zameczek.
Znaczenie rodziny Toporczyków z Pilczy Pileckich wzrosło w czasach panowania króla Władysława Jagiełły. Żona Ottona, Jadwiga z Melsztyńskich została matką chrzestną władcy, który w 1417 roku poślubił ich córkę – Elżbietę.
W 2. połowie XVI wieku w obrębie miasta lokacyjnego Pileccy wznieśli czworoboczną wieżę obronną na planie zbliżonym do kwadratu (o wymiarach 8 x 8,5 m). Jej relikty zachowały się w obecnej baszcie południowo-zachodniej zamku.
W 1596 roku, po śmierci Krzysztofa Pileckiego, dobra łańcuckie przeszły w ręce Stanisława Stadnickiego, zwanego później „Diabłem”. Z jego inicjatywy do wieży obronnej został dobudowany od północy murowany budynek na planie prostokąta (o wymiarach 15 x 24 m). W tym czasie Łańcut odegrał znaczną rolę w sąsiedzkich walkach między magnatami. W 1608 roku został zdobyty przez wojska Łukasza Opalińskiego.
Po śmierci Stanisława Stadnickiego, jego synowie w latach 1610-1620 przeprowadzili rozbudowę dworu w okazały zamek na planie zbliżonym do kwadratu z czworobocznymi basztami w narożach. W skrzydłach północnym, wschodnim i zachodnim znajdowały się pomieszczenia mieszkalne, natomiast od północny usytuowany był mur parawanowy z bramą wjazdową na osi.
Dobra łańcuckie pozostawały w rękach Stadnickich do 1629 roku, kiedy to przeszły na własność Lubomirskich. Z inicjatywy Stanisława Lubomirskiego w latach 1629-1641 architekt Maciej Trapola przekształcił łańcucki zamek we wspaniałą rezydencję magnacką w formie palazzo in fortezza. Zamek został wówczas otoczony potężnymi fortyfikacjami bastionowymi, które uchroniły go przed zdobyciem przez Szwedów w 1655 roku i Węgrów w 1657 roku. Zmieniono wówczas orientację założenia, wznosząc od zachodu nowy portal bramny (pełniący swoją funkcję do dziś).
W 2. połowie XVII wieku marszałek wielki koronny Stanisław Lubomirski zatrudnił Tylmana z Gameren do kolejnej modernizacji zamku, jednak jego prace ograniczyły się do rozbudowy mostu i unowocześnienia systemu obronnego. Po śmierci marszałka, jego żona Izabela z Czartoryskich Lubomirska przekształciła tereny fortyfikacji ziemnych na ogrody.
W 1816 roku, po śmierci Izabeli Lubomirskiej, Łańcut przeszedł w ręce jej wnuka Alfreda I Potockiego, który w dobrach łańcuckich ustanowił w 1830 roku ordynację. Za czasów jego syna, Alfreda II Józefa, przebywającego głównie w Wiedniu i we Lwowie, zamek wraz z parkiem podupadł.
Z inicjatywy Romana i Elżbiety z Radziwiłłów Potockich w 1889 roku rozpoczęto gruntowny remont zamku w Łańcucie połączony z jego przebudową. W 1890 roku rozpoczęto, trwające czternaście lat, prace w parku. Został on wówczas dwukrotnie powiększony i otoczony ogrodzeniem.
W czasie II wojny światowej Potoccy nie byli prześladowani, a na zamku Wermacht umieścił swój sztab. Przed wkroczeniem Armii Czerwonej na początku sierpnia 1944 roku, Alfredowi Potockiemu udało się uciec na Zachód i wywieźć wiele dóbr zamkowych. Po wojnie zamek w Łańcucie został przejęty przez państwo i zamieniony w muzeum.
Łańcucki zamek, będący jedną z najwspanialszych siedzib możnowładczych w Europie, jest jedną z najważniejszych polskich rezydencji arystokratycznych.
Fot. tyt.: zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
