Pierwsza budowla obronna w Kórniku, w formie wieży, powstała w XIV wieku z inicjatywy biskupa poznańskiego Mikołaja z Kórnika. Dokument potwierdzający budowę zamku (kontrakt z cieślą Mikołajem) datowany jest na 1426 rok. Ukończony ok. 1430 roku zamek, wzniesiony na bagiennej wyspie i otoczony fosą, posiadał most zwodzony i okutą kratę. Z tego okresu zachowały się mury i piwnice.
W 1565 roku Stanisław Górka przekształcił gotycką warownię w renesansową rezydencję, zabudowując dziedziniec i dodając charakterystyczny dach łamany. Część reprezentacyjna z bramą wjazdową i flankującymi ją basztami znajdowała się od strony północnej. Zamek pełnił wówczas funkcję głównej siedziby rodu Górków, jednego z czołowych magnackich rodów Wielkopolski epoki renesansu i reformacji. W 1574 roku gościł tu Henryk Walezy w drodze na koronację.
Po śmierci Stanisława Górki w 1592 roku zamek przeszedł w ręce Czarnkowskich, a następnie został sprzedany Zygmuntowi Grudzińskiemu. Od 1676 roku należał do rodu Działyńskich. Jedną z najważniejszych jego przedstawicielek była Teofila z Działyńskich Potulicka (1714–1790), która w drugiej połowie XVIII wieku przekształciła zamek w barokową rezydencję, założyła ogród w stylu francuskim oraz wspierała rozwój miasta i jego gospodarki, sprowadzając kolonistów i zakładając szkółki drzew oraz zwierzyniec.
Po śmierci Teofili Potulickiej zamek w Kórniku na krótko przeszedł w ręce rodziny Szołdrskich, jednak na mocy wyroku sądu z 1801 roku został zwrócony Działyńskim. Rezydencję objął Ksawery Szymon Działyński, a od 1826 roku jego syn, Tytus Działyński herbu Ogończyk. Za udział w powstaniu listopadowym Tytus został ukarany przez władze pruskie konfiskatą majątku i powrócił do Kórnika dopiero w 1839 roku, po wygranym procesie o zwrot dóbr.
Jeszcze przed wybuchem powstania planował przebudowę zamku i zlecał projekty m.in. Antioniowi Corazziemu, Henrykowi Marconiemu oraz Karlowi Friedrichowi Schinklowi. Po powrocie zrealizował przebudowę w stylu angielskiego neogotyku, opierając się głównie na koncepcji Schinkla, twórczo rozwiniętej wspólnie z architektem Marianem Cybulskim.
Zamek miał pełnić nie tylko funkcję rezydencji, lecz także instytucji publicznej – biblioteki i muzeum narodowego. Tytus Działyński, czołowy przedstawiciel pracy organicznej w Wielkopolsce, zapoczątkował kolekcjonowanie starodruków i rękopisów (m.in. Chopina, Mickiewicza, Bonapartego), które dziś tworzą zasób Biblioteki Kórnickiej. Dawny ogród francuski przekształcił w romantyczny park, obecne arboretum.
Po nagłej śmierci Tytusa Działyńskiego majątek w Kórniku przeszedł w ręce jego syna, Jana, który kontynuował prace przy zamku, koncentrując się jednak głównie na rozbudowie rezydencji swojej żony Izabeli z Czartoryskich w Gołuchowie. Po jego bezpotomnej śmierci w 1880 roku zamek odziedziczył siostrzeniec, Władysław Zamoyski. W wyniku rugów pruskich jako obywatel francuski został w 1885 zmuszony do opuszczenia Kórnika i osiedlił się w Galicji, gdzie aktywnie działał na rzecz polskości, m.in. w sporze o Morskie Oko. Do Kórnika powrócił dopiero w 1920 roku.
W 1924, tuż przed śmiercią, bezdzietny Zamoyski przekazał cały swój majątek – w tym zamek, kolekcję dzieł sztuki, zbiory biblioteczne oraz Arboretum Kórnickie – narodowi polskiemu. Zarząd nad darowizną objęła fundacja „Zakłady Kórnickie”. Podczas II wojny światowej część zbiorów została zrabowana. W czasach PRL, w 1953 roku Fundacja „Zakłady Kórnickie” została zlikwidowana. Reaktywowano ją dopiero po przemianach ustrojowych w 2001 roku.
Fot. tyt.: Z. Marcinkowski, źródło: Polona.pl
Jeśli podoba się Wam to, co czytacie – wesprzyjcie wirtualną kawą.
