Budowę zamku w Malborku poprzedziły przygotowania rozpoczęte w 1278 roku, obejmujące wycinkę lasu i gromadzenie materiałów. Pierwszy etap budowy ruszył ok. 1280 roku, kiedy powstała komturska warownia. Do 1300 roku wzniesiono mur obwodowy, skrzydło północne z kaplicą, kapitularzem i dormitoriami oraz część skrzydła zachodniego z refektarzem i komnatą komtura. Drewniane zabudowania gospodarcze zamykały części południową i wschodnią. Rozpoczęto też budowę przedzamcza (obecny Zamek Średni) i wzniesiono wieżę obronno-sanitarną – gdanisko, a także wieżę „kleszą” w przeciwległym narożniku.
W 1309 roku Malbork stał się siedzibą wielkiego mistrza zakonu, co zapoczątkowało intensywną rozbudowę. W Zamku Wysokim rozbudowano kaplicę, przedłużono kościół pw. Najświętszej Marii Panny i utworzono kaplicę św. Anny jako miejsce pochówku wielkich mistrzów. Ok. 1340 roku na wschodniej fasadzie umieszczono monumentalną mozaikę Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W latach 1320–1333 powstała Złota Brama i rezydencja wielkich mistrzów na Zamku Średnim, później przekształcona w reprezentacyjny pałac.
Po bitwie pod Grunwaldem, w 1410 roku, zamek bezskutecznie oblegały wojska Władysława Jagiełły. Według przekazów, podczas oblężenia próbowano zniszczyć refektarz letni, lecz kula armatnia chybiła celu. W latach 1411–1414 wzmocniono obronę tzw. Wałem Plauena, a w 1418 zbudowano Bramę Nową.
W 1457 roku, podczas wojny trzynastoletniej, zamek został sprzedany Kazimierzowi Jagiellończykowi przez czeskiego najemnika Ulryka Czerwonkę za 190 tys. florenów. Od tego czasu Malbork stał się jedną z rezydencji królów Polski. Zamek Wysoki pełnił funkcje magazynowe i reprezentacyjne, a Pałac Wielkich Mistrzów służył jako królewska rezydencja i miejsce audiencji.
W XVI wieku zamek zyskał zegar i hełm renesansowy, a w 1568 roku utworzono tu Komisję Morską. W Zamku Średnim działały również królewskie mennice. W 1587 roku na zamek wjechał Zygmunt III Waza, a w 1593 roku z tej okazji przebudowano Zimowy Refektarz. Podczas wojny ze Szwecją w 1626 roku zamek został oblegany przez wojska Gustawa Adolfa, lecz skutecznie broniony przez załogę pod wodzą Wojciecha Pęczławskiego.
W 1629 roku rozbudowano system fortyfikacji, które polskie wojska hetmana Stanisława Koniecpolskiego bezskutecznie próbowały zdobyć 25 lipca. Na mocy rozejmu ze Szwedami w 1635 roku zamek ponownie zajęły oddziały polskie. 26 maja 1644 roku, podczas obchodów Bożego Ciała, wybuchł pożar niszczący dachy wszystkich skrzydeł Zamku Wysokiego, kościoła zamkowego i wieży. Odbudowę przeprowadzono w latach 1647–1649 pod nadzorem Gerarda Denhoffa, wzmacniając zamek o 66 dział.
W 1652 roku jezuici otrzymali Domek Dzwonnika oraz przejęli kościół NMP i kaplicę św. Anny. Do 1667 roku odnowili wnętrza świątyni. Podczas „Potopu szwedzkiego” zamek został oblężony w lutym 1656 roku i po miesięcznej obronie skapitulował 9 marca. Szwedzi okupowali twierdzę do 1660 roku, uszkadzając Zamek Wysoki. W latach 1660–1666 prowadzono renowację i odbudowano krużganki. Wznowiono również działalność mennicy.
Jezuici kontynuowali prace remontowe i edukacyjne, m.in. otwierając szkołę w 1680 roku i fundując ołtarz główny w latach 1687–1696. W XVIII w. zamek pełnił funkcje wojskowe, był przebudowywany i częściowo niszczony, szczególnie od 1774 roku, gdy Prusacy przekształcili go w koszary, likwidując gotyckie sklepienia i adaptując wnętrza na potrzeby militarne.
W XIX wieku kontynuowano rozbudowę, m.in. wprowadzając elementy neogotyckie. Prace konserwatorskie prowadzone były przez Ferdinanda von Quasta, a następnie przez Conrada Steinbrechta (1882–1922). W tym okresie rozpoczęto szeroko zakrojoną rekonstrukcję Zamku Wysokiego, sprowadzając dzieła sztuki gotyckiej oraz wykonując liczne rekonstrukcje i stylizowane aranżacje wnętrz.
Po zburzeniu barokowego kolegium jezuitów w 1890 roku, w jego miejscu do 1896 zrekonstruowano (w błędnej lokalizacji) nieistniejącą od XV wieku Wieżę Kleszą oraz Domek Dzwonnika. W tym samym roku rozebrano powstałą po rozbiorach bramę miejską. Po 1905 roku Conrad Steinbrecht prowadził prace w Infirmerii, gdzie zastąpił pierwotne trzy kondygnacje dwiema sklepionymi, dodając nowe otwory okienne. W 1912 roku od podstaw odbudowano północną Basztę Wójtowską przy Bramie Głównej. Po 1915 roku zmodyfikowano dach nad zachodnią częścią Pałacu Wielkich Mistrzów.
W 1919 roku, z polecenia Steinbrechta, rozebrano średniowieczną wschodnią ścianę kaplicy św. Katarzyny z gotyckim szczytem i oryginalnym sklepieniem z 1400 roku, przywracając wcześniejsze, wieloboczne zamknięcie z ok. 1330 roku. Prace zakończono w 1922 roku, tworząc historycznie nieistniejący widok dziedzińca. Przy kaplicy wzniesiono również fikcyjny Dom Kapelana. Po śmierci Steinbrechta odbudowę kontynuował Bernhard Schmid. W 1921 zmieniono dach nad wschodnią częścią Pałacu, w 1926 zrekonstruowano mury i wieże bollwerku Plauena, a w 1931 ukończono prace przy Bramie Nowej. W 1937 odbudowano od podstaw Basztę nad Piekarnią.
W latach 30. XX wieku zamek był wykorzystywany jako tło nazistowskich uroczystości. W czasie walk z Armią Czerwoną zimą 1945 roku został zamieniony w punkt oporu, co doprowadziło do poważnych zniszczeń – całkowitemu zburzeniu uległy wschodnie części zamków średniego i wysokiego, wieża główna i kościół. Straty oszacowano na 50–60%.
Od 7 sierpnia 1945 roku zamek był zarządzany przez Wojsko Polskie. Na mocy rozkazu Naczelnego Dowódcy WP 22 sierpnia utworzono w nim Oddział Muzeum Wojska Polskiego nr 1. W 1950 roku zamek przekazano Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a rok później – władzom lokalnym.
Pod koniec lat 50. XX wieku, ze względu na poważne zniszczenia (ok. 50%) poniesione przez zamek w czasie II wojny światowej, rozważano jego rozbiórkę. Ostatecznie zrezygnowano z tego pomysłu, powołując Społeczny Komitet Odbudowy Zamku. Rozpoczęto wieloletnie prace restauratorskie, mające na celu przywrócenie mu średniowiecznego charakteru i usunięcie błędów wcześniejszych, niemieckich rekonstrukcji. Cenne wskazówki dostarczyły dwa najstarsze wizerunki zamku – z ok. 1480 i 1536 roku.
Od 1961 roku zamek pełni funkcję siedziby Muzeum Zamkowego. W kolejnych dekadach prowadzono kompleksowe prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne, obejmujące m.in. dachy skrzydeł zamku średniego, kaplicę św. Anny, Wieżę Główną, Bramę Główną, Dom Podstarościego, Karwan oraz liczne baszty.
W 1997 roku zamek wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO (kryteria II, III, IV) jako obiekt autentyczny i integralny. Od kilkunastu lat odbywają się tu inscenizacje historyczne oraz widowiska typu „światło i dźwięk”. W 2007 roku zamek został uznany w plebiscycie „Rzeczpospolitej” za jeden z siedmiu cudów Polski.
Fot. tyt.: H. van der Pepen, źródło: Polona.pl
Jeśli podoba się Wam to, co czytacie – wesprzyjcie wirtualną kawą.
