Strategiczne położenie lipowieckiego wzgórza przy szlaku z Krakowa na Śląsk oraz niestabilność polityczna w okresie rozbicia dzielnicowego przyczyniły się do wzniesienia w tym miejscu niewielkiej strażnicy.
Na początku XIII wieku utożsamiana z Lipowcem wieś Lipowa należała do małopolskiego rodu Gryfitów. W 1238 roku kasztelan krakowski Klemens z Ruszczy herbu Gryf przekazał posiadłość klasztorowi Benedyktynów ze Staniątek. Od nich tereny te nabył w 1243 roku biskup krakowski Jan Prandota, włączając je do dóbr biskupstwa krakowskiego.
U schyłku XIII stulecia biskupem krakowskim został Jan Muskata, stając się nowym gospodarzem zamku Lipowiec. Stronnik królów czeskich dążył wzmocnienia pozycji biskupstwa, zarówno pod względem gospodarczym, jak i militarnym. Jednym z przejawów tych działań była budowa i rozbudowa miast oraz zamków w dobrach biskupich. Wówczas to zamek Lipowiec został znacznie rozbudowany, chociaż trudno jest dokładnie określić skalę podjętych prac budowlanych.
Po śmierci Wacława II oraz Wacława III – protektorów Jana Muskaty, biskup popadł w konflikt z Władysławem Łokietkiem i został wygnany z diecezji. Jednym z miejsc, gdzie się schronił, był właśnie zamek Lipowiec. Po okresie walk między Piastami i ustabilizowaniu się władzy po objęciu tronu przez Kazimierza Wielkiego, zamek Lipowiec pełnił funkcję twierdzy granicznej.
Wygląd zamku z końca XIII i 1. połowy XIV wieku nie jest nam znany. Wiadomo tylko, że już wtedy stała kamienna wieża, która nie była wówczas integralną częścią bryły budowli. Była odrębnym obiektem, mającym na celu wzmocnienie obrony pobliskiej głównej bramy wjazdowej.
W XV stuleciu z inicjatywy biskupów Wojciecha Jastrzębca (1412-1423) i Zbigniewa Oleśnickiego (1423-1451) zamek został poddany różnym rozbudowom, przebudowom i remontom. O wkładzie tych postaci w rozbudowę zamku świadczą m.in. widoczne do dziś ich tarcze herbowe w ścianach dziedzińca zamku górnego.
W XV wieku zamek, oprócz funkcji strażniczej i rezydencjonalnej biskupów krakowskich, stał się więzieniem dla duchownych. Nowa funkcja wiązała się z adaptacją na cele więzienne wielu pomieszczeń zamkowych, którą zapewne rozpoczęto w tym okresie. Do najznaczniejszych więźniów Lipowca należał jednak Franciszek Stankar, Włoch z pochodzenia, wykładowca Akademii Krakowskiej. Został osadzony na zamku w 1550 roku za szerzenie poglądów heretyckich. Zdołał jednak zbiec z zamku i już w dwa lata po uwięzieniu wydać dzieło o reformie Kościoła w Polsce.
Wiek XVII nie był dla zamku zbyt łaskawy. Zniszczenia w wyniku pożaru zamku w 1629 roku i najazdu szwedzkiego w latach 50. rozpoczęły stopniowy proces upadku Lipowca. W tym czasie lipowiecka warownia nie spełniała już wymogów barokowej rezydencji – tym samym Lipowiec przestał już być siedzibą biskupów krakowskich, którzy w pobliżu niego wznieśli nowy, drewniany dwór, który miał spełniać tę funkcję.
Zdewastowany i zaniedbany zamek popadał w ruinę. W 1732 roku wieku biskup krakowski Konstanty Felicjan Szaniawski podjął decyzję o jego odbudowie. Miała ona na celu przystosowanie obiektu na dom poprawy dla duchownych. Prace w tym kierunku podjęto w latach 40. XVIII wieku, a ukończono za czasów kolejnego biskupa Andrzeja Załuskiego. Poza niezbędnymi konserwacjami na zewnątrz zamku, przebudowa dotyczyła głównie jego wnętrza. Efekty tej przebudowy są widoczne do dziś, gdyż później nie podejmowano już żadnych poważniejszych prac budowlanych na terenie zamku, ograniczając się co najwyżej do bieżących remontów.
W 1789 roku, po śmierci biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, zamek Lipowiec przeszedł na rzecz skarbu państwa. Na początku XIX wieku lipowiecka posiadłość znalazła się w rękach prywatnych. W 1800 roku na zamku wybuchł pożar, który obok zniszczeń wnętrz, strawił znaczną część dachu.
Po pożarze budowla w zasadzie już nigdy się nie podniosła. Była tylko częściowo zamieszkana niemal do końca lat 40. XIX wieku. Później zamek został opuszczony, co przyczyniło się do jego postępującej dewastacji.
Popadający w ruinę zamek dotrwał do lat 50. XX wieku. Wówczas zostały rozpoczęto prace archeologiczno-architektoniczne oraz zabezpieczające w celu zachowania obiektu w stanie trwałej ruiny oraz udostępnienia zamku do zwiedzania. W latach 1961-1969 przeprowadzono na zamku prace konserwatorskie i badawcze.
Fot. tyt.: Narodowe Archiwum Cyfrowe
