Zamek na Wawelu był wielokrotnie przebudowywany i odnawiany w związku z pożarami, grabieżami oraz zniszczeniami spowodowanymi przez obce wojska. Każda odbudowa wiązała się z wprowadzaniem nowych stylów architektonicznych oraz przekształcaniem wnętrz i elewacji. Badania archeologiczne wykazały istnienie już w XI wieku licznych murowanych budowli, w tym rezydencjonalnej sali o 24 słupach, tzw. palatium.
Na przełomie XI i XII wieku, po przeniesieniu stolicy do Krakowa, w północno-wschodnim narożniku wzgórza wzniesiono romański zamek obronny z wieżą przy Kurzej Stopce i budynkiem mieszkalnym, otoczony licznymi obiektami sakralnymi. Wschodnia część wzgórza została ufortyfikowana pierścieniem murów – tworząc tzw. zamek wyższy – zaś zachodnią zajmował zamek niższy, o charakterze osady przygrodowej. Po 1016 roku zbudowano przedromańskie szyje bramne w rejonie Smoczej Jamy i Baszty Senatorskiej.
W XII wieku system obwarowań wzbogacono o murowane wieże – kwadratową, tzw. stołp romański, oraz cylindryczną w sąsiedztwie szyi bramnej. Według Jana Długosza gród i Okół obroniły się przed najazdem tatarskim w 1241 roku. Około 1265 roku Bolesław Wstydliwy zmodernizował drewniano-ziemne fortyfikacje, a do końca XIII wieku za panowania Leszka Czarnego powstały kamienne mury obronne. W tym samym czasie zbudowano gotyckie palatium oraz aneks łączący je z romańskim stołpem – wieżą ostatecznej obrony datowaną na XII wiek.
Na początku XIV wieku do romańskiego stołpu dobudowano pod kątem 45° tzw. Wieżę Łokietkową o wymiarach 12,7 × 13 m (w miejscu późniejszej Wieży Duńskiej) oraz kilka mniejszych budynków. Wciąż istniały wówczas zabudowania drewniane, które zastąpiono za panowania Kazimierza III Wielkiego w ramach rozbudowy rezydencji królewskiej. Modernizacja miała na celu dostosowanie zamku do roli siedziby aparatu państwowego, a także nawiązywała do zachodnioeuropejskich wzorców architektonicznych.
W skład założenia wchodziły: kaplica św. Marii Egipcjanki, piętrowe skrzydło z krużgankami przeznaczone na mieszkania królewskie, odnowiona Wieża Łokietkowa oraz inne, swobodnie rozmieszczone budynki skupione wokół nieregularnego dziedzińca. Wnętrza, sklepione w stylu gotyckim, pokryte były malowidłami. Pracami kierował Wacław z Tenczyna.
Za rządów Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława II Jagiełły wzniesiono Wieżę Duńską i Kurzą Stopkę (pełniącą funkcję danskera), a także wykonano polichromie autorstwa malarzy z Przemyśla. W czasach Jagiełły powstał również kompleks Bramy Dolnej, wieże Senatorska i Sandomierska oraz nowe fortyfikacje zamku dolnego i górnego. Zamek zachował ten kształt do 1500 roku, kiedy pożar częściowo zniszczył Kurzą Stopkę, nie powodując jednak większych strat.
Po śmierci króla Jana Olbrachta zdecydowano o przebudowie zaniedbanego średniowiecznego zamku w stylu renesansowym. Inicjatywę podjął król Aleksander Jagiellończyk, a prace rozpoczęto w 1504 roku pod kierunkiem włoskiego architekta Franciszka Florentczyka. Rozbudowę skrzydła zachodniego, w miejscu dawnej kaplicy Marii Egipcjanki, realizowali murarze i kamieniarze, m.in. Jan z Koszyc, Ugulino, Kacper Simon z Sabinowa i Jan Włoch. Po śmierci Aleksandra (1506), projekt kontynuował Zygmunt I Stary. W 1507 roku ukończono tzw. „Pałac Aleksandra”, a następnie, do 1515 roku, zbudowano skrzydło północne, częściowo rozbierając dawną rezydencję Bolesława Wstydliwego, lecz zachowując starsze elementy, jak wieże Kurza Noga i Duńska. W latach 1519–1533 powstała Kaplica Zygmuntowska – wybitne dzieło renesansu. Po ślubie Zygmunta I z Boną Sforzą wzniesiono skrzydło wschodnie (1520–1529), którego wykończenie trwało do 1535 roku. Po śmierci Florentczyka (1516) nadzór objął Bartolomeo Berrecci, lecz zajęty budową kaplicy, przekazał prowadzenie Benedyktowi z Sandomierza. Ostatecznie Berrecci ukończył krużganki w 1530 roku, współpracując z rzemieślnikami z różnych części Europy. Rezydencję ukończono w 1536 roku, jednak w tym samym roku zamek częściowo spłonął. Odbudowę prowadzili kolejno: Berrecci, Mikołaj Castiglione (do 1545) i Mateusz Włoch (do 1549). Renesansowa przebudowa Wawelu stała się wzorem dla polskiej szlachty i magnaterii.
W 1595 roku pożar zniszczył dachy oraz górne kondygnacje skrzydeł północnego i wschodniego Zamku Królewskiego na Wawelu. Z inicjatywy Zygmunta III Wazy natychmiast przystąpiono do odbudowy, prowadzonej do 1603 roku pod kierunkiem Giovanniego Trevana, z udziałem włoskich artystów, m.in. Ambrożego Meaziego i Jana Chrzciciela Petriniego. Wnętrza zyskały wystrój wczesnobarokowy z manierystycznymi plafonami, stiukami oraz malowidłami Tomasza Dolabelli i Kaspra Kurcza. Powstały m.in. marmurowe Schody Senatorskie, Sala Pod Ptakami i altana na Wieży Duńskiej. Fasady wzbogacono o dwie smukłe wieże: Zygmunta III (ok. 1603) i Sobieskiego (ok. 1620).
W 1606 roku Zygmunt III przeniósł swoją siedzibę do Warszawy. W 1649 pożar ponownie uszkodził wieżę Zygmunta III. Zamek uległ dalszej dewastacji podczas potopu szwedzkiego (1655–1657), kiedy to został splądrowany i poważnie zniszczony. Częściową odbudowę przeprowadzono w latach 1689–1692 z inicjatywy Jana III Sobieskiego, który powołał również nadwornego konserwatora dzieł sztuki – Jana Trycjusza.
Największe zniszczenia miały miejsce w 1702 roku, gdy podczas III wojny północnej pożar wzniecony przez żołnierzy szwedzkich strawił dachy oraz większość skrzydła północnego i dużą część skrzydła wschodniego.
Po położeniu prowizorycznych dachów w 1705 roku zamek nadal popadał w ruinę. Dopiero w latach 1726–1730, z inicjatywy biskupa krakowskiego Konstantego Felicjana Szaniawskiego i według projektów Kacpra Bażanki, przeprowadzono prace porządkowe i remontowe. Kolejne działania zabezpieczające miały miejsce przed koronacją Augusta III w 1734 roku. Zamek ucierpiał podczas rosyjskiego oblężenia w 1772 roku, gdy bronili go konfederaci barscy dowodzeni przez Claude’a Gabriela de Choisy. Częściowy remont wykonano przed wizytą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1787 roku według klasycystycznych planów Dominika Merliniego – położono nowe podłogi, naprawiono okna i przebudowano część fasad. Zamurowanie okien od strony dziedzińca ochroniło kamieniarkę przed późniejszymi austriackimi ingerencjami. W latach 1790–1792 wzniesiono mur kleszczowy ze strzelnicami. W 1793 roku, w czasie insurekcji kościuszkowskiej, zamek został zajęty przez wojska pruskie, które zrabowały mienie i insygnia królewskie, później przetopione w Berlinie. W 1796 roku, po III rozbiorze Polski, Wawel został zajęty przez Austriaków.
Po utracie niepodległości przez Polskę zamek wawelski został zajęty przez wojska austriackie, które zdewastowały dawną rezydencję królewską, przekształcając ją w koszary. W latach 1803–1807 dokonano przebudowy pod kierunkiem inżyniera wojskowego Jana Markla, m.in. dzieląc większe sale ścianami działowymi, obniżając dachy i zamurowując część krużganków. W okresie Wolnego Miasta Krakowa (1815–1846) z polecenia Senatu wyburzono średniowieczne zabudowania tzw. „miasteczka wawelskiego”. Po ponownym zajęciu Wawelu przez Austriaków w 1846 r. wzniesiono nowe fortyfikacje (1850–1852) oraz zabudowania szpitalne (po 1854 r.). Prace konserwatorskie z lat 1854–1856 nadały zamkowi cechy neogotyckie, niszcząc wiele elementów renesansowych i barokowych.
W 1868 r. poeta Wincenty Pol zaproponował utworzenie w zamku muzeum, co zainicjowało działania na rzecz jego rewitalizacji. Mimo licznych prób wykupu obiektu od Austriaków, przełom nastąpił dopiero w 1903 r., gdy władze Krakowa i Galicji nabyły zabudowania wojskowe. Rozpoczęto wówczas prace restauracyjne według planów Tomasza Prylińskiego. W kolejnych latach konserwacją Wawelu kierowali m.in. Zygmunt Hendel, Adolf Szyszko-Bohusz oraz Alfred Majewski.
W 1920 r. zamek uznano za Gmach Rzeczypospolitej, a w 1930 r. utworzono na jego terenie muzeum. W okresie międzywojennym Wawel pełnił funkcję rezydencji prezydenta RP, a w 1921 r. dobudowano Bramę Herbową i loggię widokową.
W czasie okupacji niemieckiej (1939–1945) zamek na Wawelu pełnił funkcję rezydencji i biura generalnego gubernatora Hansa Franka. Dokonano wówczas licznych ingerencji we wnętrza oraz przebudowy — ruiny dawnych kuchni i wozowni połączono w nowy kompleks tzw. Kuchni Królewskich (1940–1943), zamykający dziedziniec wewnętrzny. Wzniesiono również Bramę Bernardyńską w miejscu wcześniejszej, skromniejszej bramy z czasów zaborów. W okresie okupacji Niemcy dokonali systematycznego rabunku dzieł sztuki z Wawelu i Krakowa.
Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczęto konserwację wnętrz, przywracając im historyczny charakter (renesansowy, barokowy, częściowo klasycystyczny) i wyposażając w nowe nabytki oraz dary. Wśród darczyńców znaleźli się m.in. rodzina Konczakowskich, Tadeusz Raabe, Jerzy Mycielski, Leon Piniński, a także Karolina Lanckorońska, która w 2000 r. przekazała muzeum cenne dzieła malarstwa oraz archiwalia.
W 1945 r. Rada Narodowa zniosła funkcję zamku jako rezydencji państwowej, przekazując go na cele muzealne jako oddział Państwowych Zbiorów Sztuki. Część pomieszczeń przeznaczono na Archiwum Państwowe Miasta Krakowa. W latach 90. XX wieku przeprowadzono gruntowną renowację, a instytucja przyjęła nazwę: Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki.
Fot. tyt.:
no images were found
Polona.pl
