W samym centrum Żoliborza, na wysokiej skarpie znajduje się niezwykłe miejsce zapisane ciemnymi kartami w historii Polski – Cytadela Warszawska.
Cytadela Warszawska została wzniesiona na rozkaz cara Mikołaja I po upadku powstania listopadowego, jako narzędzie kontroli nad Warszawą – centrum polskiego ruchu niepodległościowego. Twierdza, znana w czasach zaboru rosyjskiego jako *Cytadela Aleksandrowska* (Александровская цитадель), powstała według projektu gen. mjr. Iwana Dehna, inspirowanego cytadelą antwerpską. Budowę rozpoczęto 31 maja 1832 r. na terenach dawnego folwarku Fawory i konwiktu pijarów, a kamień węgielny wmurował namiestnik Królestwa Polskiego, feldmarszałek Iwan Paskiewicz.
Obiekt zajmował 36 ha i miał plan pięcioboku przylegającego do skarpy wiślanej. Cytadela była klasycznym umocnieniem bastionowym, wyposażonym w bastiony, półbastiony, fosę suchą z kaponierami i mur Carnota, zachowany częściowo do dziś. W 1835 r. na prawym brzegu Wisły zbudowano fort Śliwickiego, pełniący funkcję przedmościa.
W pracach budowlanych uczestniczyło do 2000 robotników dziennie, głównie żołnierzy i chłopów sprowadzanych z Rosji. Dla realizacji inwestycji wyburzono 76 domów, przejęto ponad 64 tys. posesji i wysiedlono ok. 15 tys. mieszkańców.
4 maja 1834 roku odbyło się uroczyste otwarcie Cytadeli Warszawskiej. W jej murach umieszczono Komisję Śledczą przy Naczelnym Dowódcy Armii Czynnej i Naczelniku Królestwa Polskiego – centralny organ represji politycznych. W latach 1834–1835 na terenie twierdzy wzniesiono cerkiew św. Aleksandra Newskiego. Prace modernizacyjne trwały z przerwami do 1874 roku, a ich łączny koszt wyniósł 11 milionów rubli (około 8,5 tony złota), pożyczonych bez zwrotu z budżetu miasta Warszawy i Banku Polskiego. Obciążyło to finanse Królestwa Kongresowego i stanowiło formę represji po powstaniu listopadowym.
W czasie pokoju garnizon liczył około 5 tys. żołnierzy, natomiast w okresie powstania styczniowego w 1863 wzrósł do 16 tys. Cytadela była systematycznie dozbrajana – w 1837 roku posiadała 217 dział, w 1843 – 247, a w 1863 już 555, obejmując zasięgiem całe Stare i Nowe Miasto. Wokół twierdzy zbudowano 104 kazamaty więzienne dla blisko 3 tys. osób.
Cytadela stała się miejscem kaźni wielu bojowników o niepodległość, w tym Romualda Traugutta, Stanisława Kunickiego i Stefana Aleksandra Okrzei. Symboliczne groby straconych znajdują się na cmentarzu przy Bramie Straceń.
Cytadela Warszawska nigdy nie pełniła istotnej funkcji obronnej. Jej charakter wskazuje raczej na rolę narzędzia kontroli społecznej. Dowodzą tego m.in. brak dalekonośnej artylerii, ograniczone możliwości magazynowania amunicji oraz charakterystyczne konstrukcje kaponier – pokrytych jedynie blachą, bez warstwy maskującej z ziemi (zachowała się jedna z nich).
W celu zwiększenia walorów obronnych w latach 50. i 60. XIX wieku do Cytadeli dobudowano pięć fortów wysuniętych (Siergieja, Gieorgija, Pawła, Aleksieja i Władimira) oraz Baterię Nadbrzeżną nad Wisłą. Najstarsze z nich to ceglane działobitnie otoczone fosą, późniejsze miały formę lunet – umocnień ziemnych z otwartą szyją. Część źródeł sugeruje, że wszystkie forty połączono z Cytadelą tunelami (poternami), czego dowodzą zachowane odcinki m.in. przy Forcie Gieorgija i wokół Fortu Władimira.
Po zajęciu Cytadeli przez Niemców w 1915 roku, w kazamatach między III i IV Bastionem zainstalowano radiostację „Telefunken” o mocy 4 kW. Po odzyskaniu niepodległości została przejęta przez Polaków. To z niej 16 listopada 1918 r. nadano depeszę Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego o powstaniu niepodległego państwa polskiego. W trakcie Bitwy Warszawskiej w sierpniu 1920 r. radiostacja przez 36 godzin zagłuszała sygnał sowiecki, nadając tekst Nowego Testamentu. Funkcjonowała do 1925 roku jako Centralna Stacja Telegraficzna „WAR”, a przed 1935 rokiem została zdemontowana.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Cytadelę Warszawską przejęło Wojsko Polskie, które stacjonowało tam do września 1939 roku. Na mocy rozkazu z 7 kwietnia 1919 r. jej komendantem został płk Stanisław Szurig.
13 października 1923 r. doszło do eksplozji magazynu amunicji na terenie cytadeli. W wyniku wybuchu zginęło 28 osób, a ponad 40 zostało ciężko rannych. O współudział w zdarzeniu oskarżono dwóch oficerów – Walerego Bagińskiego i Antoniego Wieczorkiewicza – wcześniej aresztowanych pod zarzutem działalności komunistycznej. Skazani na karę śmierci, zostali ostatecznie ułaskawieni i osadzeni. Planowano ich wymianę na obywateli polskich przetrzymywanych w ZSRR, jednak do wymiany nie doszło – obaj zostali zastrzeleni podczas transportu przez konwojenta Józefa Muraszkę.
W okresie międzywojennym, w związku z rozbudową Żoliborza, rozebrano trzy z siedmiu fortów otaczających cytadelę. W czasie powstania warszawskiego obiekt stanowił przeszkodę w połączeniu oddziałów AK na Żoliborzu i Starym Mieście.
Po zakończeniu II wojny światowej w 1945 r. Cytadela Warszawska pełniła funkcję siedziby Dowództwa Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Obecnie część jej terenu nadal zajmuje Wojsko Polskie – funkcjonują tam Dowództwo Wojsk Lądowych oraz 3. Batalion Zabezpieczenia, w którego skład wchodzi Kompania Reprezentacyjna Wojsk Lądowych.
W okresie powojennym wyburzono dwie z trzech kaponier twierdzy. W 1950 roku wokół kompleksu założono park (obecnie Park Fosa i Stoki Cytadeli) z pomnikiem-mauzoleum upamiętniającym W. Hibnera, W. Kniewskiego i H. Rutkowskiego. Obecnie na terenie Cytadeli mieszczą się: Muzeum Wojska Polskiego, Muzeum Historii Polski, Muzeum Katyńskie oraz Muzeum X Pawilonu.
Fot. tyt.: zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
Jeśli podoba się Wam to, co czytacie – wesprzyjcie wirtualną kawą.
