Barciany

We wczesnym średniowieczu położone nad rzeką Liwną Barciany były ważnym grodem plemienia Bartów. Po ostatecznym podboju Barcji przez Krzyżaków pod koniec XIII wieku gród pruski został zaadaptowany na ich tymczasową siedzibę. Wzmiankowana w 1325 roku warownia była siedzibą wójta, a następnie prokuratora, podlegającego komturowi w Brandenburgu (Pokarminie) i – okresowo – w Rynie.

Budowę murowanego zamku w pobliżu dotychczasowej strażnicy rozpoczęto około 1377 roku z inicjatywy wielkiego mistrza Winricha von Kniprode, który podjął wówczas decyzję o utworzeniu nowego komturstwa z centrum administracyjnym w Barcianach. Warowny zamek powstał na niewielkim wzniesieniu otoczonym z trzech stron bagnami i stawami zasilanymi wodami rzeki Liwny.

Według pierwotnych planów zamek w Barcianach miał czteroskrzydłową siedzibą konwentu. Jednak w trakcie budowy – około 1385 roku – zrezygnowano z tych planów. Podjęto wówczas decyzję o ulokowaniu komturstwa w Rynie, powołując w Barcianach prokuratorię.

Gotycka warownia wznoszona była etapami do początków XV wieku. W pierwszym etapie, trwającym do około 1385 roku, wzniesiono mury kurtynowe oraz podpiwniczone skrzydło wschodnie do wysokości pierwszego piętra. W drugim etapie, trwającym do około 1400 roku, podwyższono o jedną kondygnację skrzydło wschodnie oraz wzniesiono trzykondygnacyjne skrzydło północne. W tym czasie skrzydło wschodnie otrzymało masywne, ukośne przypory. W ostatnim etapie, przypadającym na początek XV wieku, w północno-wschodnim narożu wzniesiono owalną basztę.

Murowany zamek został wzniesiony na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 55 x 58 m. W czasach krzyżackich posiadał dwa podpiwniczone skrzydła – wschodnie i północne. Pozostałe boki dziedzińca zamkowego, ze studnią pośrodku, zamknięte były murami kurtynowymi.

Reprezentacyjne, czterokondygnacyjne skrzydło wschodnie założono na planie prostokąta o szerokości 14 m. W gospodarczym przyziemiu, przedzielonym przejazdem bramnym, znajdowały się m.in. piekarnia, kuchnia i izby straży. Na pierwszym piętrze skrzydła zlokalizowano dwie reprezentacyjne sale. W części północnej znajdowała się kaplica przekryta sklepieniami gwiaździstymi, a w części południowej – kapitularz, przekształcony później na refektarz. W niższym trzykondygnacyjnym skrzydle północnym ponad gospodarczym przyziemiem znajdowały się pomieszczenia urzędowe i gospodarcze. Najwyższe kondygnacje obydwu skrzydeł pełniły funkcje magazynowo-obronne. Komunikację między skrzydłami zapewniały drewniane, dwukondygnacyjne krużganki, połączone z gankami straży na murach kurtynowych.

W narożach skrzydła wschodniego dwie baszty obronne, flankujące mury zamku. Usytuowana w narożu północno-wschodnim owalna baszta połączona była ze skrzydłem wschodnim w poziomie przyziemia i pierwszej kondygnacji. W jej piwnicach mieściła się prawdopodobnie sala tortur z więzieniem, natomiast w poziomie pierwszego piętra urządzono zakrystię połączoną z kaplicą zamkową. Druga, czworoboczna baszta południowo-wschodnia o jednej kondygnacji, nigdy nie została ukończona.

Warownia była osłaniana od wschodu i północy fosami, natomiast w pozostałych stronach — wałem drewniano-ziemnym. Ponadto od strony wschodniej zamku znajdowało się rozległe przedzamcze o charakterze gospodarczym.

Na północ od zamku rozwijała się osada z kościołem, wzmiankowanym w 1359 roku. Mimo prężnego rozwoju Barciany otrzymały prawa miejskie dopiero w 1628 roku z rąk elektora Jerzego Wilhelma.

Zamek w Barcianach był jednym z ogniw nadgranicznego łańcucha umocnień, pełniąc m.in. funkcję koszar dla wojsk uczestniczących w rejzach na Litwę. Jednak w połowie XV wieku warownia straciła znaczenie militarne, stając się ośrodkiem gospodarczym zapewniającym Zakonowi dostawy żywności.

Po wybuchu powstania antykrzyżackiego w lutym 1454 roku miejscowy prokurator opuścił zamek w Barcianach, który został zajęty przez zwolenników Związku Pruskiego z Sępopola. W 1455 roku został spalony. Opuszczony zamek został w 1458 roku zajęty przez oddziały chłopskie, które zaoferowały współpracę polskiemu gubernatorowi Prus Janowi Bażyńskiemu, jednak do niej nie doszło.

Po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego w 1525 roku zamek w Barcianach stał się siedzibą zarządcy miejscowych dóbr i był wykorzystywany na cele administracyjne i gospodarcze. W 1658 roku budowniczy królewiecki Blasius Berwart wzniósł przy kurtynie zachodniej trzecie skrzydło – trzykondygnacyjny spichlerz. W XVIII wieku do kurtyny południowej dobudowano parterowy budynek administracyjny domeny państwowej. W kolejnych latach na zamku przeprowadzono niewielkie zmiany w jego wyglądzie, m.in. wymieniono zniszczone krużganki na ryglowe.

W połowie XIX wieku zamek znalazł się rękach prywatnych. Prawdopodobnie w tym okresie przy ścianie szczytowej skrzydła wschodniego wzniesiono drewnianą werandę. W 1915 roku w wyniku pożaru spłonęło skrzydło północne, które odbudowano dwa lata później.

Po II wojnie światowej zamek w Barcianach przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne, wykorzystując go na cele administracyjne i gospodarcze. W 2000 roku warownia znalazła się w rękach prywatnych.

Fot. tyt.: Jerzy Strzelecki, CC BY 3.0, Wikimedia Commons