Zachowane do dziś potężne mury zamku Krzyżtopór są dowodem pozycji jego fundatora. Wzniesiony w latach 1627–1644 przez Krzysztofa Ossolińskiego, wojewodę sandomierskiego, nigdy nie został w pełni ukończony. Jest to obszerny zamek w stylu włoskim typu palazzo in fortezza, do którego od strony północnej przylegały niegdyś piękne ogrody w stylu włoskim.
Jego fundator cieszył się nim krótko. Krzysztof Ossoliński zmarł nagle w rok po ukończeniu budowy. Zadłużony majątek odziedziczył syn wojewody, Krzysztof Baldwin Ossoliński, który niedługo później zginął w bitwie pod Zborowem w 1649 roku. Po jego śmierci Krzyżtopór odziedziczył brat fundatora Jerzy Ossoliński, a po jego śmieci zamek przeszedł w ręce Kalinowskich (córka Jerzego Ossolińskiego była zamężna z Samuelem Kalinowskim). Podczas potopu szwedzkiego, 30 października 1655 roku, zamek został zajęty przez najeźdźcę pod wodzą gen. Douglasa. W posiadaniu rodziny Kalinowskich zamek pozostał do roku 1701, jednak nie był zamieszkany do 1719 roku.
W 1720 roku zamek Krzyżtopór znalazł się w rękach rodziny Morsztynów, a następnie po kądzieli przeszedł we władanie gen. Michała Jana Paca, który około 1760 roku przeprowadził remont części południowej zamku. W 1770 roku zamek został zniszczony przez wojska rosyjskie w czasie obrony przez zwolenników Konfederacji Barskiej.
W 1782 roku zamek zakupił biskup krakowski Kajetan Sołtyk i przekazał w spadku Stanisławowi Sołtykowi. 1787 roku odwiedził zamek król Stanisław August Poniatowski. W 1815 roku zamek stanowił wiano Konstancji Sołtyk, małżonki posła Ludwika Łempickiego. W 1858 roku zamek kupiła rodzina Orsettich, która zamieszkiwała w pobliskim dworze do 1944 roku. Po II wojnie światowej zamek przejął Skarb Państwa.
Obecnie zamek jest zachowany w formie trwałej ruiny. W dawnej klasyfikacji zabytków był zaliczony do klasy zerowej. Budowla jest ruiną o znacznym stopniu zachowania, stąd interesującą do zwiedzania. W jej skład wchodzą obszerne fortyfikacje: bastiony, fosa, ślady umocnień i mostów.
Fot. tyt.: Narodowe Archiwum Cyfrowe
