Przed nastaniem Krzyżaków a także biskupów warmińskich okolice Reszla zamieszkiwały pruskie plemienia Bartów. Po dokonaniu podboju Warmia w latach 40. XIII wieku fortyfikacje te wykorzystali zapewne Krzyżacy na potrzeby własnej strażnicy.
Mimo że należał do biskupów, wobec zagrożenia pruskiego do 1273 roku były tam osadzone załogi krzyżackie. Obawy nie były bezpodstawne. W 1260 roku wybuchło powstanie pruskie. W pierwszych miesiącach walk Krzyżacy utracili większość placówek na Warmii. Załoga Reszla, nie czekając na pruskie oblężenie, spaliła strażnicę i ukradkiem uciekła. Ostatecznie do 1273 roku powstanie Prusów zostało stłumione.
Po powrocie do Reszla Krzyżacy odbudowali gródek, który w postaci drewniano-ziemnej warowni przetrwał zapewne aż do połowy XIV wieku. Ponieważ obok rozwinęła się osada, która w 1337 roku uzyskała lokację na prawie chełmińskim, wkrótce pilną potrzebą stało się jej zabezpieczenie. Najprawdopodobniej pierwszy powstał zamek biskupi. Wkrótce zaś miasto połączono murami obronnymi umocnieniami tej biskupiej warowni. Całość założenia sprawiła wrażenie jednego potężnego systemu obronnego, ale wieże zamku zdecydowanie przewyższały baszty miejskie. Gdyby miasto padło wtedy zamek mógłby się bronić dalej, natomiast gdyby nieprzyjacielowi udał się zdobyć warownię, miasto zostałoby bezbronne.
Na miejscu strażnicy wzniesiono zamek, który objął południowo-wschodnie naroże miasta. Był to czworoboczny obiekt o wymiarach 43 x 45 metrów. Najpierw budynek powstał od strony wschodniej. Z pozostałych stron dziedziniec został zamknięty ceglanym murem, wzniesionym na kamiennej podstawie. Wjazd na zamek umiejscowiono w kurtynie zachodniej. W narożu północno-zachodnim wzniesiono potężną cylindryczną wieżę postawioną na kwadratowym cokole.
Na przełomie XIV i XV stulecia wzniesiono od południa nowy budynek mieszkalny. W czterokondygnacyjnym budynku wschodnim w piwnicach znajdowały się magazyny i składy żywności. Na parterze były m.in. kuchnia, spiżarnia i zbrojownia. Na pierwszym piętrze – komnaty mieszkalne. Najwyższą kondygnację wykorzystano także jako magazyn i spichlerz.
Trzykondygnacyjne skrzydło południowe miało charakter reprezentacyjny. Na jego pierwszym piętrze znajdowały się pokoje biskupa oraz refektarz, a w części południowo-wschodniej kaplica, która posiadała sklepienie gwiaździste. Również pozostałe pomieszczenia na piętrach obu skrzydeł prawdopodobnie posiadały sklepienia gwiaździste i krzyżowo-żebrowe. Komunikację między budynkami zapewniały ozdobne murowane krużganki.
Zamek reszelski mimo doskonałych umocnień, był wielokrotnie zdobywany, bowiem albo nie miał go kto bronić, albo załoga nie była zbyt zdeterminowana do walki. Wojska polskie zajęły go, nie napotykając większego oporu, zarówno w 1410 roku, jak i w 1414 roku. Być może dzięki temu miasto i zamek nie zostały wówczas poważnie zniszczone.
W czasie wojny trzynastoletniej miasto wraz z załogą zamku przystąpiło do Związku Pruskiego, konfederacji miast i szlachty Pomorza Gdańskiego, działającej przeciwko władzy Krzyżaków. Już w sierpniu 1455 roku podeszły pod miasto krzyżackie oddziały zaciężne pod dowództwem komtura von Plauena. Po zdobyciu zamku władzę przejął starosta krzyżacki. Władał nim do 1462 roku, kiedy Krzyżacy oddali zamek sprzymierzającemu się wówczas biskupowi warmińskiemu Pawłowi Legendorfowi. W końcowym okresie wojny biskup ponownie przeszedł na stronę polską, a Reszel stał się miejscem koncentracji polskich wojsk.
W czasie tzw. wojny księżej w 1472 roku zamek, obsadzony przez rycerza mazurskiego w imieniu króla Polski, był bezskutecznie oblegany przez biskupa Tungena. Podczas ostatniej wojny polsko-krzyżackiej w latach 1519-1521 biskup warmiński bez walki przekazał swe zamki polskim wojskom.
W latach 1594-1597 z inicjatywy kardynała Andrzeja Batorego, bratanka króla Stefana Batorego, warownię przekształcono w rezydencję. Zamek ostatecznie utracił znaczenie militarne. Często przybywali tu kolejni biskupi warmińscy. Zamek, jak wiele innych, został zniszczony w epoce wojen polsko-szwedzkich. Szwedzi. Kolejne stulecia nie przyniosły przywrócenia świetności warowni biskupiej.
Po I rozbiorze Polski władze pruscy utworzyły na zamku więzienie. W 1806 roku wybuchł pożar miasta i zamku. Zniszczeniu najbardziej uległa wieża główna. W 1807 roku wybuchł kolejny pożar, który spustoszył do końca zamek.
W latach 20. XIX wieku południowe skrzydło zaadaptowano na kościół ewangelicki. Skrzydło wschodnie i południowe zostały obniżone do wysokości murów kurtynowych. Zamurowano lub przekształcono wiele otworów okiennych i drzwiowych. Rozebrano do końca mury obronne, bramę wjazdową i basztę w narożniku północno-zachodnim. Zeszpeciło to architekturę założenia, które w tej formie pozostaje do dziś.
Fot. tyt.: Narodowe Archiwum Cyfrowe
